Hạt ươi hay còn gọi là lười ươi, đười ươi, bàng đại hải, đại hải tử, đại đồng quả, đại phát... Hạt ươi có tên khoa học Sterculia lychnophara Hance, thuộc họ Trôm Sterculiaceace.
Hạt ươi có hình trứng dài, thường thu hoạch vào mùa hè. Có lớp vỏ màu nâu nhạt, da nhăn nheo, hạt nhỏ nhưng khi ngâm với nước ấm thì nở gấp nhiều lần hạt ban đầu.
Ở Việt Nam, loại thảo dược này thường xuất hiện nhiều ở các tỉnh phía Nam Bộ như Đồng Nai, Vũng Tàu,… Ngoài ra, ngày nay loại cây này cũng được trồng nhiều ở các tỉnh Tây Nguyên như Kon Tum, Lâm Đồng, Gia Lai,…
Thường thì hạt ươi sẽ được thu hoạch vào khoảng tháng 7 – tháng 8 sau khi đậu quả vào tháng 6 hàng năm.
Theo lời của những người bán, phải mất khoảng 10 năm cây mới trưởng thành, 4 năm ra hoa đậu trái 1 lần. Do vậy, hầu hết tại những khu chợ dân sinh rất khó để tìm mua được loại hạt này vì giá thành cao.
Theo tìm hiểu, ươi bay được bày bán tại cửa hàng với mức giá 390.000 đồng/kg, còn trên các trang mạng xã hội, ươi bay được bày bán với giá từ 250.000 - 400.000 đồng/ kg. Những lúc khan hiếm, giá hạt ươi có thể lên đến 550.000 đồng/kg.
Với mức giá khá đắt, tuy nhiên vì lợi ích mà nó mang lại nên chị em dân văn phòng không ngần ngại chi tiền để có được mặt hàng này.
"Ươi bay hiện đang là mặt hàng bán chạy nhất tại cửa hàng. Hạt ươi bay có vị hơi ngọt, có tác dụng thanh nhiệt, lợi cổ họng, giải độc nên vào mùa này rất nhiều người tìm mua về để làm thuốc" - một cơ sở bán hạt ươi trên đường Cầu Giấy cho hay.
Về nhà sau giờ tan sở, chị Nguyễn Thị Thu (ở Nguyễn Chánh, Hà Nội) vội bốc một nắm hạt khô quắt màu nâu nhạt, chia đều vào 4 cốc nước. Chỉ 10-15 phút sau, những hạt này nở bung, mềm như thạch. Bỏ thêm chút đường, chị đã có cốc nước giải khát mát lạnh.
"Đi nắng về chỉ cần một cốc nước hạt ươi là tỉnh người. Tôi phải liên hệ với người dân Tây Nguyên, đặt trước 2 tháng mới mua được 5kg để uống dần. Hết 2 triệu đồng kể cả tiền vận chuyển đấy", chị Thu chia sẻ.
Chị Thu còn cho biết thêm, bí quyết chọn hạt ươi ngon là chọn quả mình căng nẩy, vỏ màu nâu vàng. Quả có vỏ màu đen thường là quả non được xông hoặc phơi cho khô sẽ không nở nhiều khi ngâm nước. Hạt ươi có thể pha uống cùng với hạt chia, hạt é.
Hàng năm, cứ vào độ tháng 6, tháng 7 là hạt ươi chín rộ, người dân lại vào rừng khai thác để bán. Tuy nhiên, loại "lộc trời" này phải tới 4 năm cây trưởng thành mới cho hạt 1 lần. Hạt đười ươi gồm 2 loại: hạt đười ươi bay là loại tốt nhất, khi chín tự rụng xuống; hạt đười ươi thường là loại hạt được người dân hái trực tiếp trên cây rồi phơi sấy khô.
Những ngày này, dọc tuyến đường Trường Sơn Đông, đâu đâu cũng gặp thương lái lập "chốt" mua ươi. Bà Nguyễn Tú Anh ở TP Quảng Ngãi nhưng đã lên huyện Sơn Tây suốt tuần qua để mua ươi.
Theo bà Nguyễn Tú Anh, mỗi ngày có hàng trăm người nhặt ươi nhưng cũng có rất nhiều thương lái thu mua. Do đó, mỗi người chỉ có thể mua được khoảng 40-50 kg mỗi ngày. Số ươi này sẽ được phơi cho thật khô, lựa bỏ quả hư hỏng và bán cho người sử dụng ở nhiều tỉnh, thành. Riêng về giá bán khi đến tay người tiêu dùng, bà Nguyễn Tú Anh từ chối tiết lộ.
"Hạt ươi sạch, rất tốt cho sức khỏe. Chỉ cần bỏ vài hạt vào nước là ươi nở ra, sau đó bỏ thêm đường rồi uống. Cái này thanh nhiệt, giải độc nên rất nhiều người sử dụng vào mùa hè", bà Nguyễn Tú Anh nói trên Dân Trí.
Phần thịt hạt ươi có khoảng 1% chất béo, 59% bassorin, chất nhầy và tanin. Phần đường trong hạt chủ yếu là galactoza, pentoza và arabinoza.
Theo y học cổ truyền, công dụng của ươi không chỉ giúp giải nhiệt mà còn tốt cho người ho khan không đờm, cổ họng sưng đau, viêm đường tiết niệu.
Loại nước uống từ quả ươi thanh nhiệt có thể dùng cho người thức khuya làm ca đêm, lao động trí óc nhiều, nhiệt miệng, táo bón, mọc nhiều mụn hay người bệnh trĩ. Ngoài ra, quả ươi còn có tác dụng hỗ trợ cho người tiểu gắt không thông, siêu âm có sỏi thận...