Liên tiếp trong tuần có vài vụ thực phẩm bẩn bị phanh phui, cướp giật làm bao sinh mạng lừa đời, cầu sập vì tàu chưa đăng kiểm chạy ẩu, giáo viên đánh học trò, học trò đánh giáo viên, cha mẹ đánh con như kẻ thù, bệnh nhân đánh bác sĩ, bác sĩ tẩn bệnh nhân.
Rồi nghi can chết tức tưởi trong đồn công an khi “lấy cung”, từ hôi bia đến đập phá nhà máy hôi của, trộm chó bị đánh đến chết, dân ném bom xăng vào nhân viên công vụ, đi du lịch nước ngoài để ăn cắp, …
Chỉ cần hồn nhiên cộng với ngu muội là lấy đi ngon ơ vài mạng người, chỉ cần vô trách nhiệm là phá huỷ toàn bộ môi sinh, chỉ cần tham chút lợi nhỏ là đẩy hàng ngàn người vào hiểm hoạ ung thư…
Có cảm tưởng chưa khi nào mà cái ác hiển lộ mạnh mẽ đến thế, được dung dưỡng dễ dàng hồn nhiên đến thế. Đến nỗi chúng ta phải hỏi liệu đã tới ngưỡng chưa và ngày tận thế còn bao nhiêu canh giờ nữa?
Ác do ẩn ức tâm lý?
Bên cạnh những sự ác độc hồn nhiên do thiếu hiểu biết hoặc kém ý thức, có những sự ác độc rất tinh vi khởi sinh từ mặc cảm thua kém, tự ti.
Những cơn mưa đá, những trận chiến dịch bóc mẽ, dìm hàng trên mạng xã hội là minh chứng sinh động.
Trong gia đình, không hiếm ông bố ngược đãi con cái chỉ vì mặc cảm thua kém trước bà vợ quá giỏi giang, mọi ấm ức không thể đối thoại với người kia được trút hết vào đứa trẻ.
Không hiếm bà mẹ ép con đạt thành tích cao trong học hành, thể thao, nghệ thuật chỉ để trả thù người chồng cũ bội bạc.
Không hiếm các cặp vợ chồng đã cạn tình với nhau nhưng nhất quyết không ly dị chỉ vì không muốn kẻ kia tìm được hạnh phúc mới trước mình.
Ngoài xã hội, không hiếm người nghiện cảm giác thỏa mãn khi phô bày sự may mắn trước người bất hạnh. Không khó tìm một người làm từ thiện chỉ để giải toả mặc cảm nghèo đói trong quá khứ, giơ tay cứu giúp ai đó để trả thù chính những kẻ từng khinh khi mình.
Chẳng hiếm kẻ rộng rãi ban phát chút ít ân huệ, nhưng để trói buộc người nhận trong nhà tù hàm ơn mãi mãi. Không ít người thích chôn vùi kẻ gây đau khổ cho mình trong mặc cảm tội lỗi vĩnh viễn.
Điều tệ hơn cả là họ đang làm điều đó với chính người thân của mình. Vì những ẩn ức của mình.
"Hậu quả là những đứa trẻ lớn lên trong những cái “tổ lạnh” - một môi trường thiếu vắng tình yêu thương như thế, sẽ tiếp tục (một cách vô thức), lặp lại hành vi ngược đãi ấy với người khác và con cái mình.
Những nhân viên bị đối xử thiếu công bằng sẽ ra đi, tiếp tục tạo ra những doanh nghiệp cạnh tranh bởi động cơ “phục hận”. Một vòng xoáy u ám không bao giờ kết thúc"
Mặc cảm tự ti khiến con người tự giam mình trong hoài nghi, đóng lại khả năng thụ hưởng điều đẹp đẽ, đánh mất khả năng hoan hỷ trước sự tử tế.
Mới đây vợ chồng một doanh nhân nhặt được chiếc ví có vài chục triệu trong đó, đã nhờ cộng đồng FaceBook tìm ra chủ chiếc ví và gửi trả, thật tiếc, anh chị đã bị không ít người trong cộng mạng chế nhạo là khoe mẽ.
“Khôn ngoan” hơn, cháu gái tôi, một cô bé 12 tuổi sau buổi học thêm tiếng Anh đã thấy một chiếc iphone nên đã nhanh chóng tìm người mất đem trả lại.
Dù đã được mẹ thuyết phục, cô bé vẫn nhất quyết không nói với giáo viên, vì sợ… được tuyên dương, sợ mọi người lại xúm vào bình phẩm, sợ bị chê ngu, bị mỉa mai là ham thể hiện…
Làm thế nào mà người tử tế, việc thiện lành đã hiếm nay lại trở nên cô độc đến thế? Điều ác nào đã khiến một đứa trẻ không dám hồn nhiên phô bày một việc tốt lẽ ra rất đáng biểu dương?
Phải chăng nó cảm thấy quá đơn độc lẻ loi giữa những miệng lưỡi nhân gian độc địa bởi lòng đố kị mà người lớn hàng ngày trưng ra trước nó?
Tôi muốn hạnh phúc. Và chắc bạn cũng thế. Bạn khao khát hạnh phúc và bình yên, bạn yêu con trẻ, yêu các thiên thần, yêu điều đẹp đẽ, bạn ghét cái ác như tôi thậm chí hơn tôi.
Tuổi nhi đồng, bạn từng sướng run khi người hùng trừ gian diệt ác thắng thế. Thời thanh niên, bạn từng ước lớn lên trở thành một trong số họ, ngay cả khi chai sại vì đời va đập, bạn vẫn có thể giận run lên khi chứng kiến những điều phi nhân phi nghĩa.
Vậy tại sao chúng ta vẫn phải sống chung với nó?
Chúng ta thường lên án những kẻ bạo hành trẻ nhưng những lúc nóng giận, chúng ta đâu biết mình cũng đang bạo hành trẻ, đó chính là con mình?
Truy tìm mầm ác tiềm ẩn
Có lúc chúng ta ngỡ ngàng bật dậy giữa đêm, vã mồ hôi khi nhận ra cổng cửa quên khoá, lật đậy dật thay ổ khoá bự hơn, bật vội hệ thống báo trộm rồi run rẩy cầm con dao đi dò khắp nhà, mắt liếc sang nhà hàng xóm đầy nghi ngờ.
Để rồi sáng thức dậy, nhìn qua ban công nhà đối diện, bắt gặp nụ cười nhẹ như mây cùng với một chùm hoa thơm chĩa sang dụi đầu vào ô cửa kính, ta dụi mắt chưa dám tin.
Ta có chút hối hận khi trót nghi ngờ cánh tay khoẻ khoắn từng chìa ra xách đỡ đồ cho ta lúc lên cầu thang, nhưng rồi mỗi khi nỗi bất an nghi kị trào lên, ta lại quên.
Ta sẵng sàng nổi điên khi thấy trước cửa nhà có một bịch rác vô chủ còn nhà hàng xóm kín cổng cao tường sạch sẽ đến khả nghi.
Từ chỗ ta sẵn sàng mở nhạc cổ điển thật to vào giữa trưa nắng, lúc vợ chồng gã hàng xóm bắt đầu chợp mắt để trả thù cái tội họ luôn luôn mở “Còn thương rau đắng sau hè” hết cỡ vào sáng sớm khi ta còn say giấc điệp.
Đến chỗ muốn gõ vào đầu gã chồng nhà ấy mấy búa, khi hắn khoan tường vào giờ nhạy cảm mà không báo trước.
Bạn hơi chạnh lòng khi công sức của bạn không được ghi nhận xứng đáng, cơn ấm ức của tôi cũng tăng dần đến ứa gan khi đồng nghiệp xấu xí hơn, kém cỏi nhưng lại được sếp đẹp trai giàu có để mắt và đang có nguy cơ trở thành bà chủ?
Tôi từng nổi cơn khó chịu, bạn rất muốn bóc mẽ, dìm hàng khi người trước mặt thể hiện giàu có giỏi giang hơn những gì hắn thực có? Và nếu kẻ đó nổi điên gây hấn với ta, điều gì đảm bảo là ta không tham chiến?
Tôi gay gắt lên án bảo mẫu bạo hành trẻ em nhưng quên mất mình cũng có lúc nổi điên muốn đét đít con thật đau cho bõ tức.
Bạn phê phán đàn ông vũ phu nhưng ai dám chắc chưa từng có giây phút bạn ước ao mụ vợ lắm điều bỗng dưng trúng gió cấm khẩu, ước con chó hàng xóm hay sủa một ngày ra đường rồi mãi mãi không trở về?
Sự khác biệt giữa bạn, tôi và họ là rất không đáng kể và ranh giới để ta trở thành họ thật ra hết sức mong manh.
Chúng ta may mắn vì nhận thức tốt hơn, tự chủ tốt hơn hoặc chưa rơi vào môi trường/điều kiện thuận lợi đủ để kích nổ cái quả bom sân hận vốn tiềm ẩn trong mình.
Thế nhưng liệu chúng ta còn giữ mình được bao lâu, khi môi trường tinh thần và các giá trị nhân văn đang bị cái ác xâm thực mạnh mẽ?
Có người (như tôi) chọn giải pháp đóng cửa trước thông tin tiêu cực. Nhưng đâu cần mở báo hay click chuột, chỉ cần mở cửa ra là bạn đã có thể lãnh trọn tiếng loé xoé của hàng xóm.
Vào chợ nghe người bán chửi người mua, vào quán phở bắt gặp người phục vụ trả thù khách khó tính bằng thọc nguyên ngón tay cái đen thui vào bát phở.
Đến công sở bắt quả tang đồng nghiệp chơi khăm nhau mà cấm dám hé răng tố cáo, đón con về nơm nớp sợ kẻ xấu vờ đụng xe cướp con khỏi tay mình, vào bệnh viện thì đau lòng nhìn người thân bị y tá chọc kim rõ đau để “nhắc” bồi dưỡng…
Rồi tôi sớm nhận ra rằng mình có thể mua nhà nhưng không mua được hàng xóm, có thể chọn bạn bè, nhưng không chọn được họ hàng, đồng nghiệp, có thể bảo bọc con nhưng không thể làm thế với tất cả bạn bè và môi trường xã hội của mà chúng sẽ gặp trong đời.
Những tích truyện ca ngợi sự tiểu xảo, những kiểu thành ngữ "Quân tử trả thù 10 năm chưa muộn"..., cũng cần loại bỏ để con trẻ sống nhân văn và văn minh hơn.
Loại bỏ những truyện ca ngợi tiểu xảo, những thành ngữ "thù hận"...
Nhìn vào lịch sử, kinh nghiệm Nazi, kinh nghiệm thời kỳ Lê Ngoạ Triều, Tần Thuỷ Hoàng..., cho thấy dưới một thể chế mà việc ác được khen thưởng thì dân chúng sẽ càng ngày trở nên tàn ác, ngược lại với những xã hội đề cao giá trị nhân văn, trân quý con người.
Nước Đức hôm nay được chọn là nơi tốt nhất để sinh sống làm việc, chỉ vài chục năm sau khi Nazi bị hủy diệt. Hà Lan đứng trước khả năng dỡ bỏ nhà tù vì không còn tội phạm.
Vậy liều thuốc nào dành cho cho người Việt?
Con trai 14 tuổi của tôi – một fan trung thành của Marvel và thế giới siêu anh hùng kiểu Mỹ trả lời câu hỏi này như sau:
“Nếu không suy nghĩ chín chắn lắm, con sẽ chọn biện pháp loại bỏ/ cách ly hết kẻ xấu, kẻ ác ra khỏi xã hội. Cách thứ hai là bỏ đi, đến nơi nào mà ta thấy con người văn minh nhân ái hơn. Nhưng mẹ biết đấy, cả hai cách này đều không khả thi.”
Về giải pháp, sau một thời kỳ “ngâm cứu” các nhân vật phản diện có tâm lý phức tạp (những đối thủ nặng ký của các siêu anh hùng nhiều sức mạnh và tâm hồn ngây thơ), lý luận chàng trai tuổi teen ưa thích môn tâm lý học này là: “Ác độc là một dạng bệnh lý.”
Nó đưa ra thí dụ về những cái ác khởi sinh từ tổn thương thời ấu thơ hay các dạng thái nhân cách do các cú sang chấn tâm lý vị thành niên đã kích hoạt “kíp nổ” được gài sẵn trong con người.
Giải pháp là “mỗi người tự nhận ra cái kíp nổ đó trong mình, tháo gỡ và vô hiệu hoá nó”- Đây cũng là cách các ông lớn ngành giải trí phương Tây cài đặt triết lý thiện - ác vào công chúng nhỏ tuổi của mình.
Thật ra, từ hơn 2500 trước, ông Phật đã chẩn bệnh: ác hạnh là bởi vô minh, còn khái niệm “kíp nổ” hay “mầm ác” này được gói gọn trong 3 từ: tham - sân - si.
Hơi khó để đề cập sâu hơn trong giới hạn một bài viết nhỏ, nhưng theo tôi, ở cấp độ đơn giản, người Việt muốn giải được tham (hám lợi bất chấp đạo lý), việc đầu tiên là phải gỡ bỏ hết những ẩn ức do thiếu thốn đói nghèo, từ đó từng bước minh định lại các chuẩn giá trị.
Muốn giảm thiểu sân (hằn học, ganh ghen đố kị) phải xoá hết mặc cảm tự ti, thành thật với chính mình để bớt hoang tưởng, biết điểm mạnh yếu của mình để bớt hẹp hòi, đố kị trước thành quả lao động của người khác, chấp nhận sự khác biệt.
Muốn bớt si (mù quáng, a dua, nghiện ngập) thì sự hiểu biết là loại kháng thể mạnh giúp ta ý thức được giới hạn, tự điều chỉnh trong từng ý nghĩ và hành động, tránh bị bản năng dẫn dắt.
Tôi cũng nghĩ rằng mùa xuân chỉ đến khi nào người Việt nhận thức lại, xây dựng lại chuẩn giá trị từ trong gia đình.
Chừng nào cha mẹ nhận thức đúng đắn hơn nữa việc giáo dục con cái, thay vì biến con thành công cụ thoả mãn mong muốn ích kỷ của chính mình.
Chừng nào mỗi người biết tư duy tích cực, biết tìm ưu điểm của của nhau để phối hợp thay vì tìm điểm yéu để triệt hạ.
Chừng nào lợi ích bền vững là điểm kết nối giữa các thành viên trong gia đình, công sở, cơ chế để những khác biệt cùng tồn tại được thiết lập, thì chừng đó cách biệt sẽ được rút ngắn, tổn thương sẽ được chữa lành, xung đột sẽ được hoá giải.
Cũng đã đến lúc nên tạm biệt các câu chuyện dân gian ngợi ca tiểu xảo kiểu như Trạng Quỳnh lừa Chúa Trịnh, đầy tớ chơi khăm chủ, Tấm Cám với màn trả thù tàn bạo...
Rồi những sản phẩm văn hoá có triết lý cay nghiệt, “thâm nho”, cả thành ngữ nuôi dưỡng sự thù hận như “quân tử trả thù mười năm chưa muộn” nên liệt vào dạng những “di sản” phản văn minh, cần được vĩnh viễn đóng lại.
Ngoài ra, tin xấu luôn có sức hấp dẫn và lan toả hơn tin tốt. Để tránh bị ám thị, mỗi người hãy cùng nhau tạo ra một trường thông tin tích cực, văn minh trên các tương tác với thế giới mạng.
Bởi tâm trí chúng ta đáng được nâng niu, trân trọng.
Bởi con cái chúng ta xứng đáng được sống trong một thế giới nhân ái, bình yên và hạnh phúc.
Và bởi bạn cùng những kẻ làm bạn tổn thương hay những người từng bị bạn làm cho thương tổn, đều khao khát yêu thương và xứng đáng được chữa lành.
