Nói một cách chính xác, virus không được coi là "sinh vật" vì nó chỉ có thể tồn tại bằng cách lây nhiễm vào tế bào của động vật, thực vật hoặc các vi sinh vật khác. Khi tồn tại bên trong vật chủ, virus sử dụng tế bào chủ và các tài nguyên của nó để sinh sản. Mỗi loại virus sẽ có một "vật chủ tự nhiên" riêng có thể cung cấp nơi trú ẩn cho chúng trong thời gian dài.
Vật chủ tự nhiên của virus mới thường là động vật hoang dã “có liên quan tới con người”, chẳng hạn như động vật linh trưởng được coi là vật chủ tự nhiên của virus HIV và Zika, và dơi được coi là vật chủ tự nhiên của virus Ebola.
Virus không làm cho vật chủ tự nhiên bị bệnh: sự sống sót của chúng phụ thuộc vào những vật chủ như vậy, khiến vật chủ yếu đi hoặc thậm chí tử vong là vô nghĩa đối với virus! Vì vậy, trong quá trình cộng sinh lâu dài, những virus này tiếp tục tiến hóa, thích nghi với vật chủ và dần dần gây hại cho vật chủ, vật chủ không ngừng nâng cao khả năng phòng vệ và dần trở nên “vô cảm” với virus.
Ngược lại, một khi virus lây nhiễm sang một loài mới, chẳng hạn như con người, nó có thể gây ra các bệnh mà vật chủ mới không thể chống lại một cách hiệu quả.
Virus truyền từ động vật sang người bằng cách nào?
Thông qua sự tiếp xúc nhiều lần giữa hai loài, virus có thể tiến hóa và thích nghi với cơ thể người.
Điều này được thực hiện theo từng giai đoạn. Trước hết, virus phải tìm cách xâm nhập vào cơ thể người, mức độ khó khác nhau tùy theo nơi nó ẩn náu (ví dụ: HIV là máu, virus Nipah là cơ quan tiêu hóa).
Những bệnh nhân mắc hội chứng suy giảm miễn dịch (AIDS) sớm nhất ở Cộng hòa Dân chủ Congo có thể đã bị nhiễm bệnh do tiếp xúc với máu của những con tinh tinh mang virus trong quá trình săn mồi.
Bước 2: Virus phải xâm nhập vào tế bào người để sinh sản.
Điều này không dễ dàng! Bề mặt của virus được bao bọc bởi những "protein" đặc biệt phải liên kết chặt chẽ với các thụ thể của tế bào bị nhiễm, giống như một “chiếc chìa khóa” được lắp vào ổ khóa. Trong những trường hợp bình thường, virus do vật chủ tự nhiên mang theo sẽ bị tế bào của con người chặn lại vì “chiếc chìa khóa” không được lắp vào đúng ổ khóa.
Tuy nhiên, vì chúng tiếp tục sinh sản với số lượng lớn trong vật chủ động vật, đôi khi có những sai sót trong quá trình sao chép (đột biến) gây ra những thay đổi nhỏ về hình dạng của virus. Một cách tình cờ, khi virus nhân bản, cuối cùng nó cũng lấy được một chiếc chìa khóa tương thích với tế bào người, từ đó xâm nhập vào cơ thể người và lây nhiễm cho tế bào.
Khi đã vào cơ thể con người, "virus mới làm quen" này sẽ tiếp tục phát triển. Thông qua sinh sản liên tục và tích lũy các đột biến có lợi khác, nó sẽ phát triển các “chiếc chìa khóa” tốt hơn, lây lan giữa tất cả các quần thể và chống lại hệ thống phòng thủ của cơ thể. Vì vậy, virus ở động vật cần phải trải qua nhiều lần đột biến ngẫu nhiên và chọn lọc tự nhiên để lây lan giữa con người, rõ ràng đây là một hiện tượng rất hiếm, nhưng khi sự tiếp xúc giữa con người và động vật hoang dã ngày càng thường xuyên thì khả năng xảy ra điều này cũng tăng cao hơn.
Nếu có những loài trung gian có quan hệ họ hàng gần hơn với con người, nó cũng sẽ làm tăng tốc độ lây lan của virus: Khi vi rút Nipah lần đầu tiên xuất hiện ở Malaysia, dơi được coi là vật chủ tự nhiên của nó, nhưng sau đó loại virus này đã từ loài dơi nhiễm bệnh sang loài lợn và lợn sau đó đã nhiễm bệnh cho người.
Có nên loại bỏ vật chủ tự nhiên không?
Trên thực tế, điều này thậm chí sẽ phản tác dụng! Lấy loài dơi làm ví dụ, ai cũng biết rằng nó là vật chủ tự nhiên của nhiều loại virus khác nhau như virus Ebola và virus dại, và có lẽ cần kể đến cả SARS-CoV-2 đã gây ra đại dịch COVID-19! Sau khi dịch bệnh bùng phát, chúng trở thành mục tiêu săn đuổi ở một số khu vực. Đây được xem là một sai lầm lớn!
Một nghiên cứu được thực hiện ở Peru năm 2009 cho thấy những vụ giết chóc trên quy mô lớn không làm giảm tỷ lệ mắc bệnh dại. Ngược lại, những hoạt động này làm tăng sự tiếp xúc giữa thợ săn và dơi; và nếu những con vật bị nhiễm bệnh bị bắt và được đưa đi nơi khác, chúng cũng sẽ thúc đẩy sự lây lan của virus trong quần thể!
Quan trọng hơn nữa, dơi thụ phấn cho cây ăn quả ở các vùng nhiệt đới, gieo hạt và tiêu diệt sâu bệnh nông nghiệp. Chúng đóng một vai trò quan trọng trong hệ sinh thái. Vì vậy chúng cần được bảo vệ!
Tại sao ngày càng có nhiều loại virus mới?
Điều này là do tác động ngày càng tăng của các hoạt động của con người đến môi trường.
Kể từ năm 1940, khoảng 100 loại virus mới đã xuất hiện. Theo nghiên cứu, gần một phần tư số virus xuất hiện do môi trường sống tự nhiên của động vật (đặc biệt là rừng) bị phá hủy và thay thế bằng các trang trại, thị trấn và hầm mỏ của con người.
Ví dụ, từ năm 2004 đến năm 2014, mặc dù virus Ebola xuất hiện nhiều lần ở các quốc gia Tây Phi khác nhau, nhưng nó xuất hiện ở những nơi có tỷ lệ phá rừng cao hơn các khu vực khác. Những con dơi bị mất môi trường sống (vật chủ tự nhiên của virus) buộc phải tiếp cận các khu vực mà con người sinh sống để kiếm ăn trên cây ăn quả và lây nhiễm sang người.
Ở Venezuela, đất nông nghiệp được chuyển đổi từ đất rừng đã gây ra sự gia tăng dân số của một loài gặm nhấm nhỏ. Vấn đề là loài động vật này mang virus Guanarito, có thể gây sốt xuất huyết nghiêm trọng sau khi lây nhiễm sang người.
Một cách lây nhiễm khác là tiêu thụ hoặc buôn bán động vật hoang dã. Hội chứng SARS lần đầu tiên xuất hiện ở miền nam Trung Quốc vào năm 2002, và virus này có nhiều khả năng được truyền sang người qua những con cầy hương được buôn bán trên thị trường. Cuối cùng, đối với các loại virus có thể chuyển đổi vật chủ của chúng, các trang trại thâm canh thu thập số lượng lớn vật nuôi cũng là một trong những kênh khiến chúng lây nhiễm sang con người.
Ví dụ, virus cúm gia cầm H5N1, có thể lây nhiễm sang người, được phát hiện lần đầu tiên ở Trung Quốc vào năm 1997, và nó lây lan từ chim hoang dã sang gia cầm và sau đó là nông dân. Tất cả những yếu tố này làm tăng nguy cơ lây truyền virus từ động vật sang người. Sự phát triển không ngừng của đô thị hóa và sự gia tăng của các phương tiện liên lạc xuyên lục địa (đặc biệt là bằng máy bay) đã thúc đẩy sự lây lan của virus giữa người với người.