Tôn Ngộ Không vốn là con khỉ đá thác sinh do Trời – Đất, được thiên địa hoá dục mà thành, vốn sinh ra đã mang sẵn tinh hoa của đất trời.
Bẩm sinh căn cơ tốt phi thường, sớm ngộ lẽ vô thường, tầm sư học Đạo. Lênh đênh trên biển lớn, cuối cùng Ngộ Không đến Linh Đài Phương Thốn theo học Bồ Đề Tổ Sư.
Ngộ Không đến Linh Đài Phương Thốn theo học Bồ Đề Tổ Sư.
Sau đó Ngộ Không học được truyền 72 phép biến hóa và Cân đẩu vân nên đã đạt những quyền năng phép thuật siêu nhiên. Ở thời kỳ đỉnh cao, Tôn Ngộ Không từng đại náo Long cung, sửa sổ sinh tử - đại náo Địa phủ và đỉnh điểm là đại náo Thiên đình. Trong cuộc đại náo Thiên đình Ngộ Không đã liên tiếp đánh lui 10 vạn thiên binh, tứ đại thiên vương, Na Tra khi đó Tôn Ngộ Không đã ngông cuồng muốn thay thế Ngọc Hoàng làm chủ tam giới nếu không có Phật Tổ Như Lai can thiệp suýt nữa Tôn Ngộ Không đã phá nát Thiên Cung.
Theo diễn biến truyện Tây du ký, sau khi Ngô Không bị giam 500 năm đã được Đường Tăng giải cứu và cùng ông sang Tây Trúc thỉnh kinh, trải qua 81 kiếp nạn Ngộ Không đã trở thành Đấu Chiến Thắng Phật.
Tôn Ngộ Không là nhân vật được yêu thích nhất Tây du ký.
Trong kiếp nạn tại Ngũ Trang quán, sau khi tức giận vì bị tiểu đồng của Trấn Nguyên đại tiên xúc phạm, nổi máu tam bành, Tôn Ngộ Không liền đạp đổ cây nhân sâm vạn năm quý báu của vị địa tiên Trấn Nguyên đại tiên.
Trong đêm hôm ấy, 4 thầy trò Đường Tăng chạy trốn khỏi Ngũ Trang quán. Phát hiện 4 thầy trò Đường Tăng trốn sau khi đánh đổ cây nhân sâm quý, Trấn Nguyên Tử cưỡi mây lành đuổi theo, đằng vân một cái đi được một vạn dặm, trong khi thầy trò bốn người đi cả một ngày một đêm vẫn chưa được 100 dặm, Trấn Nguyên Tử lại phải đi vòng lại 9.000 dặm, đáp mây xuống bắt giữ 4 thầy trò đến 2 lần liền.
Trấn Nguyên đại tiên quyết định chiên dầu Tôn Ngộ Không, nhưng Ngộ Không lại dùng thần thông đem sư tử đá ngoài cổng biến thành hình dạng của mình, quẳng vào trong vạc dầu, khiến cho cái vạc bị đập thủng. Trấn Nguyên Tử thấy không bắt được Tôn Ngộ Không, lại đổi sang một vạc dầu khác, ra lệnh luộc Đường Tăng.
Ngộ Không thấy sư phụ sắp bị luộc, vội vàng cầu xin Trấn Nguyên đại tiên, nói bản thân mình đã sai, hứa sẽ đi bù đắp, chỉ xin đừng làm khó Đường Tăng nữa.
Tôn Ngộ Không và Trấn Nguyên đại tiên.
Trước khi đi, Tôn Ngộ Không và Trấn Nguyên đại tiên giao ước: "Ta biết chuyện của ngươi, biết bản lĩnh của ngươi. Nếu con khỉ nhà ngươi cứu sống cây nhân sâm của ta, ta sẽ xin kết nghĩa làm anh em".
Ngộ Không lém lỉnh: "Có gì mà khó. Ông hứa rồi đấy nhé!".
Bởi vì nhân sâm là tinh túy của đất trời, là linh thụ sinh ra từ khai thiên tịch địa, cho nên khi đạp đổ cây, Ngộ Không đã phải vất vả đi khắp bốn phương trời để tìm thuốc giúp cây sống lại.
Lần thứ nhất, Tôn Ngộ Không đến Bồng Lai tiên cảnh, gặp ba vị tiên ông là Thọ tinh, Phúc tinh, và Lộc tinh. Ba vị nói rằng, họ tuy là thần tiên nhưng về thứ bậc thì vẫn còn kém xa:
"Trấn Nguyên tiên là tổ địa tiên, còn chúng tôi là tôn phái thần tiên (…) Nếu như đánh giết những con muông chạy chim bay, giống có vây có vỏ thì chỉ dùng viên đan lúa mạch của chúng tôi cũng có thể cứu sống được. Còn như cây nhân sâm ấy là giống cây tiên, chữa thế nào được? Không có thuốc, không có thuốc đâu!".
Điều đó nói nên nguồn gốc cao quý của Trấn Nguyên đại tiên và cây Nhân sâm là thứ linh thiêng của đất trời, so về tầng thứ thì còn cao hơn cả Thọ tinh, Phúc tinh, và Lộc tinh.
Lần thứ hai, Tôn Ngộ Không đến gặp Đế Quân, nhưng chỉ nhận được câu trả lời:
"Tôi có một viên ‘cửu chuyển Thái Ất linh đơn’, nhưng chỉ chữa được bệnh người, chứ không chữa được cây. Cây là linh tính thổ mộc, được trời nhuần thấm. Nếu là cây thường thì còn chữa được, chứ Vạn Thọ sơn là đất phúc của Trời, Ngũ Trang quán là động trời của Hạ Châu. Cây nhân sâm là cây thiêng từ thiên địa mới khai tịch, chữa thế nào được? Không có phương!".
Cứ như thế, cho đến lần thứ ba, Ngộ Không đến Doanh Châu hải đảo gặp cửu tiên cũng chỉ nhận được những cái lắc đầu.
Như vậy, muốn cứu cây Nhân sâm thì phải tìm được thứ thần dược vượt trên cả tầng thứ của các bậc thần tiên.
Sau khi cứu được cây nhân sâm, Trấn Nguyên Tử đã kết bái huynh đệ cùng với Tôn Ngộ Không.
Trong phim Tây du ký 1986, cuối cùng Tôn Ngộ Không do chán nản nên đã tìm về Linh Đài Phương Thốn tìm gặp Bồ Đề Tổ Sư, tuy nhiên sau hơn 500 năm nơi đây chỉ còn lại một đạo quán bỏ hoang, không còn có bóng dáng một ai, trong lúc tuyệt vọng nhất thì Tôn Ngộ Không lại nghe thấy tiếng của sư phụ, Bồ Đề Tổ Sư sau khi biết học trò của mình đã thật sự ăn năm nên đã chỉ cho Ngộ Không tới nơi có phương thuốc cứu được cây nhân sâm đó chính là nơi ở của Quan Âm Bồ Tát.
Quả đúng như vậy, khi Ngộ Không đến nơi, Quan Thế âm phán rằng: "Nước Cam Lồ trong tịnh bình của ta chữa được cây tiên".
Sau khi cây nhân sâm được cứu sống, theo lời giao ước, Trấn Nguyên Tử đã kết bái huynh đệ cùng với Tôn Ngộ Không. Thầy trò năm người lại tiếp tục lên đường.