SPAS-12 được thiết kế vào cuối năm 1979 bởi công ty chế tạo vũ khí nổi tiếng của Ý - Luigi Franchi S.p.a. Ban đầu, SPAS được thiết kế như một khẩu shotgun hầm hố dành cho quân đội trong cận chiến hay cảnh sát trong nhiệm vụ chống bạo động.
Cái tên SPAS-12 là viết tắt của Special Purpose Automatic Shotgun. Sau đó vào năm 1990, Franchi thay đổi thị trường và tiến hành đổi tên súng thành Sporting Purpose Automatic Shotgun.
SPAS-12 có khối lượng 4,4 kg, chiều dài tổng thể 1.041 mm khi mở báng, nòng cơ bản dài 457,2 mm. Khẩu súng này được thiết kế theo khối rắn chắc với cần bơm khá dài ở phía trước.
Súng chủ yếu hoạt động ở chế độ bán tự động, thêm vào khả năng nạp đạn kiểu bơm để bắn các loại đạn có độ tin cậy thấp như đạn hơn cay hay đạn gây choáng. Hai chế độ bắn này được chuyển đổi bằng cách nhấn một nút ở phía dưới tay nắm chính và trượt về phía trước hay phía sau cho đến khi nó khớp vào vị trí.
Tuy nhiên, chế độ nạp đạn kết hợp này gây phức tạp trong việc sửa chữa súng so với những khẩu shotgun truyền thống khác. Trên thực tế, chế độ bán tự động thường được sử dụng nhiều hơn.
SPAS-12 sở hữu báng súng khá đặc biệt có thiết kế dạng khung kim loại và nhựa dài được khoét nhiều lỗ nhỏ, cuối báng có một lớp đệm theo chiều ngang để tựa vào vai xạ thủ. Khi không sử dụng, báng có thể gấp gọn về phía trên, dọc theo thân súng.
Cuối báng còn có một móc có thể quay 3600, phù hợp chiều dài cánh tay khác nhau của người bắn. Ngoài ra, kiểu báng này còn cho phép bắn bằng một tay dễ dàng hơn. Đây là thiết kế độc đáo, giúp giảm trọng lượng mà vẫn giữ được sự chắc chắn cho súng.
Nòng cỡ lớn của SPAS-12 được cắt rãnh ở đầu để tương thích với các loại ống giảm thanh và loa che lửa khác nhau. Phần thân giữa súng được khoét nhiều khe nhỏ để thoát nhiệt tốt hơn.
Cần bơm bên dưới cũng đồng thời là ốp lót tay được làm bằng polymer theo kiểu “mai rùa” giúp dễ dàng cầm nắm và lên đạn. Một đường ray kiểu B-Square ở phần trên giúp súng tương tác với các loại kính ngắm bên cạnh điểm ruồi dự phòng.
Một ống phóng lựu 44 mm cũng có thể trang bị cho khẩu súng này để bắn các loại lựu hơi cay sơ tốc thấp trong khoảng cách 50 m. Một phụ kiện hiếm có của SPAS-12 chính là tay nắm dọc phía trước giúp chuyển chế độ lên đạn từ chiều ngang sang chiều dọc.
Chế độ bán tự động của SPAS-12 có cơ chế nạp đạn bằng trích khí ngắn với piston trích khí dạng hình tròn và nằm ngay dưới ống bơm. Ban đầu, khẩu súng này được thiết kế cơ chế khóa an toàn kiểu đòn bẩy đặt ngay ở trước vành cò. Tuy nhiên, về sau cơ chế này bị thay bằng một nút nhấn khóa an toàn ở cùng vị trí.
Súng có thiết kế cắt khe phía dưới để nạp đạn với khe nhả vỏ đạn nằm ở bên trái. SPAS-12 cho phép xạ thủ khi chưa bắn hết đạn vẫn có thể nạp thêm các viên đạn mới vào.
SPAS-12 là loại shotgun rất mạnh sử dụng loại đạn 12 gauge kích thước 2 + 3⁄4 inch gồm 12 viên bi kim loại bên trong. Với áp lực lớn, khi ra khỏi nòng các viên bi này sẽ bay ở tốc độ cao và tỏa ra một vùng 900 mm ở khoảng cách 40 m, tăng xác suất trúng mục tiêu.
Cơ chế bắn tự động có thể khai hỏa đến 4 viên đạn trong mỗi giây với tổng cộng 48 viên bi bay đến mục tiêu. Ở khoảng cách 40 m, sức mạnh đạn 12 gauge này vẫn còn lớn hơn 50% so với đạn súng ngắn .32 thông thường.
Xạ thủ phải nạp đạn từng viên vào súng thông qua khe nạp đạn bên dưới, đôi khi cũng có thể nạp qua khe nhả vỏ đạn phía bên phải. Ống đựng đạn trong thân súng có sức chứa tối đa 8 viên.
Trải qua quá trình phát triển và hoàn thiện, Franchi đã cải tiến khẩu SPAS-12 của mình thành các các thể khác nhau.
Phiên bản đầu tiên của khẩu súng này có báng làm bằng gỗ, tiếp theo là bản thường thấy ngày nay với báng dạng khung kim loại và có móc. Một phiên bản hiếm khác có báng dạng polymer mỏng và tay nắm chính giống khẩu AR-15 được sản xuất với số lượng hạn chế vào những năm 1990.
Cùng năm đó, sau khi Mỹ hạn chế nhập khẩu SPAS-12 vào năm 1989, một phiên bản khác ra đời với báng súng cố định truyền thống và ống tiếp đạn có thể chứa tối đa 5 - 6 viên, phù hợp theo quy định của luật liên bang dành cho mục đích thể thao.
Ngoài ra, SPAS-12 còn có các biến thể với chiều dài nòng khác nhau từ 457,2 mm cho đến 609,6 mm. Trong đó mẫu 609,6mm là phiên bản thể thao thường được sử dụng nhất.
SPAS-12 được kỳ vọng có thể tấn công vào thị trường dân sự, tuy nhiên do quá khó để sử dụng cũng như thiết kế rất “quân sự”: cơ số đạn cao, khả năng bắn tự động, vỏ bọc cách nhiệt rất tốt... nên Mỹ đã hạn chế việc nhập khẩu SPAS-12 dưới dạng súng thể thao.
Với việc số lượng nhập khẩu vào Mỹ ít ỏi cũng như không nhận được đủ sự quan tâm của thị trường thế giới, Franchi đã kết thúc việc sản xuất SPAS-12 vào năm 2000. Tuy nhiên, đây là kinh nghiệm quý báu để Franchi chế tạo những khẩu shotgun hiện đại hơn như SPAS-15 hay các mẫu súng tự động khác.
Trên thị trường quân sự, Franchi SPAS-12 đã được đơn vị chống khủng bố EKO Cobra của Áo đưa vào trang bị. Tương tự, Indonesia mua với số lượng không xác định SPAS-12 để trang bị cho nhóm tác chiến đặc biệt Komando Pasukan Katak và Komando Pasukan Khusus.
Các lực lượng đặc biệt của Malaysia cũng đang sở hữu SPAS-12 và Bangladesh cũng đặt hàng mẫu súng này dành cho Lực lượng bảo vệ tổng thống.
Tại Mỹ, các đội SWAT cũng từng sử dụng SPAS-12 một thời gian nhưng chưa bao giờ khẩu súng này được biên chế chính thức trong bất cứ lực lượng nào của quân đội Mỹ.
SPAS-12 cũng rất nổi tiếng trên văn hóa đại chúng. Đây là loại shotgun “thường trực” trong các game bắn súng hiện đại và cũng là loại súng thường xuyên xuất hiện trên phim ảnh Hollywood như Kẻ hủy diệt, Thế giới ngầm hay Công viên kỷ Jura.
