Năm 2013, Chủ tịch nước Trương Tấn Sang có chuyến thăm chính thức đến Mỹ. Đây mới là chuyến thăm chính thức của một Chủ tịch nước ta đến Mỹ lần thứ hai trong gần 20 năm. Chuyến thăm đầu tiên là của Chủ tịch nước Nguyễn Minh Triết vào năm 2007.

Năm 2013, chuyến thăm này của chủ tịch nước Trương Tấn Sang đánh dấu một mốc quan trọng trong quan hệ hai nước: nâng cấp lên quan hệ Đối tác toàn diện.

Gần 20 năm sau khi hai nước bình thường hóa quan hệ, Mỹ trở thành thị trường xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam. Xuất khẩu từ Việt Nam sang Mỹ đạt mốc 20 tỷ USD, gấp gần 100 lần so với năm 1995 - thời điểm hai nước thiết lập quan hệ ngoại giao.

Chủ tịch nước Trương Tấn Sang hội kiến Tổng thống Mỹ Barack Obama trong chuyến công du tới Mỹ năm 2013. Ảnh: AFP

Chuyến thăm diễn ra trong bối cảnh quan hệ hai nước đã có bước phát triển khá toàn diện trên nhiều lĩnh vực khác nhau. Lãnh đạo hai nước đều cảm nhận rằng đã đến lúc xác định một khuôn khổ mới cho quan hệ giữa Việt Nam và Mỹ, Đại sứ Nguyễn Quốc Cường, nguyên Thứ trưởng Bộ Ngoại giao, Đại sứ Việt Nam tại Mỹ vào thời điểm đó cho biết.

Quan hệ giữa Việt Nam - Mỹ có những điểm phức tạp: hai nước trải qua cuộc chiến, di chứng và hậu quả chiến tranh rất lớn và không phải là không có những tiếng nói trái chiều ở cả hai bên, nguyên Đại sứ Việt Nam tại Mỹ cho hay

"Tôi cảm nhận được ở phía Mỹ, có những người rất nhiệt tình, thúc đẩy quan hệ với Việt Nam, nhưng cũng có những người vẫn giữ thái độ dè dặt", ông Cường nhớ lại, nhắc lại các chuyến đi đến khoảng 40 bang của mình.

Để vượt qua những điều đó, từ hai nước cựu thù, trở thành đối tác toàn diện, theo Đại sứ Cường, điều quan trọng là phải xây dựng được lòng tin với nhau. "Để có quan hệ tốt với nhau, giữa con người cần có lòng tin, thì giữa quốc gia với quốc gia càng cần có lòng tin", ông Cường nói.

Chính vì vậy, khi quyết định nâng cấp quan hệ, điều quan trọng nhất trong công tác chuẩn bị cũng như thống nhất giữa lãnh đạo hai nước là phải xác định rõ ràng các nguyên tắc của đối tác toàn diện giữa Việt Nam và Mỹ. Đó là: Dựa trên cơ sở Hiến chương Liên Hợp Quốc, luật pháp quốc tế, trên cơ sở tôn trọng thể chế chính trị của nhau, tôn trọng độc lập chủ quyền và toàn vẹn chủ quyền lãnh thổ của nhau.

Trong tất cả các Tuyên bố chung Việt Nam thiết lập Đối tác toàn diện hay Đối tác chiến lược với các nước khác nhau duy nhất với Mỹ mới có nguyên tắc tôn trọng thể chế chính trị của nhau, điều này cũng thể hiện sự đặc thù trong quan hệ hai nước.

Cũng trong năm 2013, ông Cường là Đại sứ Việt Nam đầu tiên tham dự cuộc gặp thường niên của Liên đoàn những gia đình có con em chết và mất tích trong cuộc chiến tranh Đông Dương của Mỹ. Cuộc gặp có khoảng 400 - 500 gia đình tướng tá, kể cả cựu quan chức trong chính quyền Mỹ đến dự. Liên đoàn từng phản đối gay gắt việc bình thường hóa quan hệ với Việt Nam.

Năm 2013, ông là Đại sứ Việt Nam tại Mỹ được mời làm diễn giả chính trong buổi đầu tiên. Ông Cường nhận lời mời với suy nghĩ việc hợp tác trong giúp đỡ tìm kiếm người Mỹ mất tích trong chiến tranh cả đơn phương và song phương có ý nghĩa rất lớn.

Tuy vậy, ông cũng chuẩn bị tinh thần có thể họ sẽ có những phản ứng cực đoan, dù có an ninh tháp tùng. "Chúng ta có thể bị la ó, thậm chí bị hắt bia rượu, nhưng hãy cứ giữ bình tĩnh", ông nói với phu nhân.

Tại buổi gặp mặt, ông Cường đã bắt đầu bài phát biểu bằng chính trải nghiệm của mình trong chiến tranh. Ông kể về tuổi thơ sinh ra trong gia đình có 5 anh chị em. Bố mẹ công tác ở Hà Nội còn 5 anh chị em đi sơ tán khỏi Thủ đô. 5 anh em phải sơ tán ở những nơi khác nhau, để nếu không may bom Mỹ rơi xuống, thì trong số 5 anh chị em vẫn có người sống sót.

Ở nơi sơ tán, hầu như đêm nào ông cũng phải thức dậy 4 - 5 lần để chui xuống hầm trú ẩn để tránh bom Mỹ. "Ước mơ của đứa trẻ 9 - 10 tuổi lúc đó không phải là bố mẹ lên thăm, cũng không phải tôi được về Hà Nội mà chỉ là một đêm ngủ ngon giấc không có máy bay Mỹ đánh phá. Rất may là cả 5 anh chị em còn sống sót trở về. Nhưng không phải gia đình người Việt Nam nào cũng may mắn như vậy", ông nói.

Cả hội trường lặng đi.

Vị Đại sứ Việt Nam tiếp tục nói các nỗ lực của Việt Nam từ đơn phương tìm kiếm trao trả hài cốt lính Mỹ cho đến hợp tác song phương. "Tôi mong muốn hai bên cùng thúc đẩy nhanh hơn nữa vì thời gian không ủng hộ chúng ta", ông Cường nói.

Mọi người đứng dậy vỗ tay thật lâu, cuộc gặp diễn ra trong không khí rất xúc động.

Tháng 7/2014, ông Phạm Quang Vinh, thời điểm đó giữ chức vụ Thứ trưởng Bộ Ngoại giao, được trao quyết định đảm nhiệm vị trí Đại sứ Việt Nam tại Mỹ nhiệm kỳ 2014 - 2018. Tháng 11/2014, ông bắt đầu sang Mỹ nhận nhiệm vụ, với một trăn trở: Liệu có thể làm gì tiếp theo?

"Con số 35 tỷ USD thương mại hai chiều - tăng 70 lần kể từ khi bình thường hóa quan hệ. Vậy không gian cho phát triển có còn không? Thứ hai, năm 2015 đánh dấu 20 năm quan hệ Việt - Mỹ, là một chặng dài trong quan hệ hai nước. Vậy thì kỷ niệm 20 năm quan hệ điểm nhấn sẽ là gì?", ông Vinh chia sẻ.

Nhìn lại quan hệ Việt - Mỹ, trước đó đã có hai vị Tổng thống liên tiếp thăm Việt Nam là Bill Clinton và George W. Bush. Năm 2013, hai nước cũng vừa nâng cấp quan hệ lên Đối tác Toàn diện. Nếu có một chuyến thăm của người đứng đầu hệ thống chính trị Việt Nam thì sẽ thể hiện được cả nội dung thực chất lẫn biểu tượng chính trị của quan hệ hai nước, ông Vinh nhớ lại.

Và để có được chuyến thăm này là cả một quá trình dài kết nối. Ông Vinh kể lại rằng sứ quán đã tác động trực tiếp vào những cơ quan có thẩm quyền kiến nghị lên Tổng thống Mỹ, có nhiều cuộc gặp cả trao đổi chính thức và với tư cách là bạn bè, chuyển thông điệp về mốc 20 năm quan hệ và dấu ấn thể hiện lòng tin, hiểu biết giữa hai bên, đưa quan hệ Đối tác toàn diện đi vào thực chất và có đề cập đến câu chuyện lời mời Tổng Bí thư.

Cũng có lúc vấn đề lễ tân trở thành yếu tố có nguy cơ cản trở chuyến thăm này. Nhưng phía ta cũng nói rõ: Nếu vấn đề lễ tân không tương xứng với người đứng đầu thì đừng nói đến chuyện chuyến thăm.

Sau đó, vào khoảng giữa tháng 2/2015, cuộc điện đàm giữa Ngoại trưởng John Kerry và Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Ngoại giao Phạm Bình Minh diễn ra. Trong cuộc điện đàm, Ngoại trưởng Kerry truyền đạt thông điệp là thay mặt chính quyền Tổng thống Obama mời Tổng Bí thư sang thăm. Chính thông điệp đó đã đột phá được câu chuyện lễ tân về lời mời, khẳng định lại một lần nữa: Lời mời là từ cấp cao nhất của Mỹ.

"Việc Tổng Bí thư lần đầu có chuyến thăm đến Mỹ có lẽ là điểm chín trong quan hệ hai nước. Đó là biểu tượng cao nhất về tôn trọng thể chế chính trị của nhau dù 2 bên có sự khác biệt", ông Vinh nói.

Tuyên bố tầm nhìn giữa hai nước được đưa ra trong chuyến thăm này đã gọi đây là chuyến thăm lịch sử.

Đặc biệt, trong các chuyến thăm cấp cao, các lĩnh vực hợp tác đều được nhân lên, cả về song phương lẫn đa phương.

Trong chuyến thăm của Tổng thống Barack Obama vào năm 2016, Mỹ tuyên bố dỡ bỏ hoàn toàn lệnh cấm vận vũ khí sát thương với Việt Nam, thể hiện xóa bỏ rào cản cuối cùng của thời kỳ cấm vận và thù địch, ông Vinh nói.

Đến thời Tổng thống Donald Trump, khẩu hiệu "Nước Mỹ trên hết" được đặt lên hàng đầu, thể hiện việc ông giành ưu tiên rất cao về cân đối thương mại. Trong khi đó, Việt Nam là một trong 6 nước có thặng dư thương mại lớn nhất với Mỹ.

Nhưng với việc Thủ tướng ta đi thăm Mỹ ngay trong mấy tháng đầu, là lãnh đạo đầu tiên của Đông Nam Á đến thăm Washington D.C. dưới thời Tổng thống Trump, chúng ta đã cân bằng được và không có câu chuyện đánh thuế và làm đứt gãy chuỗi cung ứng giữa Việt Nam và Mỹ.

Điều này cho thấy, mặc dù có sự thay đổi chính quyền giữa đảng Dân chủ và Cộng hòa, nước Mỹ có thể có những ưu tiên khác nhau, có chính sách đối ngoại với khu vực và với các nước khác nhau thì quan hệ với Việt Nam vẫn được sự ủng hộ của cả hai đảng, ông Vinh nói.

Đánh giá về quan hệ hai nước, ông Vinh cho rằng, nhìn lại chiều dài của quan hệ Việt - Mỹ, thì 10 năm quan hệ Đối tác Toàn diện là thời kỳ phát triển mạnh mẽ nhất, thực chất và sâu rộng nhất. Không gian hợp tác còn rất nhiều mà điểm sáng là thương mại.

Kể từ khi ông Vinh bắt đầu nhiệm kỳ Đại sứ, thương mại giữa hai nước đã đạt 35 tỷ USD. Đến cuối nhiệm kỳ, con số này "ngót nghét" 70 tỷ USD - tăng lên gần gấp đôi - trong đó mỗi năm tăng 17 - 19%. Hiện tại, con số này đã là 123 tỷ USD. Mỹ đã trở thành đối tác thương mại lớn thứ hai sau Trung Quốc của Việt Nam. Mỹ cũng là là thị trường lớn nhất của Việt Nam và là thị trường duy nhất đạt 100 tỷ USD, ông Vinh dẫn chứng.

Điều này cho thấy không gian để 2 nước hợp tác với nhau còn rất nhiều, tính bổ sung cho nhau rất lớn, đồng thời cũng thể hiện năng lực sản xuất của Việt Nam đã gia tăng, và có sức cạnh tranh để vào được thị trường Mỹ, một thị trường tiêu chuẩn cao mà rất nhiều nước muốn vào.

Hai bên cần nhau và đan xen lợi ích càng ngày càng nhiều, ông Vinh nói.

Ngày 7/4/2020, lô hàng bộ quần áo bảo hộ DuPont TYVEK sản xuất tại Việt Nam đã rời Hà Nội, tới khách hàng là chính phủ Mỹ. Chỉ 3 ngày sau, lô hàng thứ hai cũng được chuyển hoàn tất đến Mỹ.

Ông Adam Sitkoff - Giám đốc điều hành Hiệp hội thương mại Mỹ tại Việt Nam (AmCham) cho biết, thời gian DuPont hoàn thành đồ bảo hộ và vận chuyển từ Hà Nội đến Dallas là trong vòng 10 ngày - trong khi bình thường, một quy trình như vậy phải mất 90 ngày, bao gồm cả thời gian vận chuyển.

Thời điểm đó, nước Mỹ rơi vào tình trạng thiếu nghiêm trọng khẩu trang, đồ bảo hộ và các trang thiết bị y tế khác.

Chiều 19/3/2020, ngay khi cuộc họp của Đại sứ quán Việt Nam tại Mỹ vừa kết thúc, chuông điện thoại reo: Một cuộc gọi từ quan chức cấp cao của chính quyền Mỹ.

Vị này cũng đồng thời là Cố vấn thân cận của Tổng thống Mỹ. Cuộc điện thoại dường như gấp gáp. Ông đề nghị Việt Nam giúp đỡ để Mỹ có thể mua trang thiết bị y tế, đồ bảo hộ cá nhân chống Covid-19 nhưng chưa kịp chuẩn bị danh sách những thứ phía Mỹ cần để gửi cho Việt Nam - ông Hà Kim Ngọc, Thứ trưởng Bộ Ngoại giao, thời điểm đó là Đại sứ Việt Nam tại Mỹ, nhớ lại.

"Những gì chúng tôi có thể làm để hỗ trợ nhân dân Mỹ vào lúc này, chúng tôi sẵn sàng", Đại sứ Việt Nam tại Mỹ trả lời qua điện thoại, gần như ngay lập tức.

Thông tin này được chuyển về báo cáo Thủ tướng Chính phủ, Thủ tướng chỉ đạo: Đây là vấn đề nhân đạo, Việt Nam sẵn sàng hỗ trợ trong điều kiện chúng ta có thể.

"Khi tôi chuyển lại thông điệp đó, vị quan chức đã trực tiếp báo cáo lên Tổng thống Mỹ và phía Mỹ hết sức cảm kích", ông Hà Kim Ngọc nói.

Lô hàng đồ bảo hộ được gửi từ Việt Nam sang Mỹ để hỗ trợ cuộc chiến chống Covid-19. Ảnh: Twitter

Những chuyến hàng từ Việt Nam đến Mỹ không lâu sau đó, đã được Tổng thống Mỹ trực tiếp đăng dòng tweet cảm ơn. Và mặc dù có thay đổi chính quyền, nhưng người Mỹ không quên sự giúp đỡ của chúng ta vào thời khắc họ khó khăn. Đến ngày hôm nay, các đối tác Mỹ vẫn nhắc lại câu chuyện đó, Đại sứ Hà Kim Ngọc cho hay.

Và gần một năm sau, ngày 3/6/2021, Tổng thống Joe Biden công bố kế hoạch chia sẻ 25 triệu liều vaccine đầu tiên cho các nước, trong đó có Việt Nam. Và đến tháng 8/2021, Việt Nam trở thành một trong 10 nước được Mỹ tặng vaccine phòng chống Covid-19 nhiều nhất. Sự hợp tác giữa 2 nước ngay giữa đại dịch cho thấy trong bối cảnh căng thẳng nhất, hai nước luôn có sự hỗ trợ thiết thực dành cho nhau.

"Tôi nghĩ một nhân tố cũng khá quan trọng, đó là: Mỹ muốn có hành động đáp lại nghĩa cử của chúng ta đã hỗ trợ họ vào thời khắc họ khó khăn nhất trong đại dịch Covid-19", ông Hà Kim Ngọc chia sẻ.

Quá trình hợp tác y tế giữa hai nước hàng chục năm qua đã được nâng lên một cấp độ mới qua phòng chống đại dịch Covid-19, thể hiện tính bổ trợ lẫn nhau, hợp tác hiệu quả, cùng có lợi.

Năm 2023, Việt Nam và Mỹ đánh dấu 10 năm thiết lập quan hệ Đối tác Toàn diện và tiến lên một chương mới trong quan hệ hai nước. Ngày 10/9/2023, Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam Nguyễn Phú Trọng và Tổng thống Mỹ Joe Biden đã gặp và hội đàm tại Hà Nội, Việt Nam. 

Hai Nhà Lãnh đạo hoan nghênh một giai đoạn lịch sử mới của tình hữu nghị và hợp tác song phương với việc nâng cấp quan hệ hai nước lên Đối tác Chiến lược Toàn diện vì hòa bình, hợp tác và phát triển bền vững.

Việc xác lập quan hệ mới là kết quả kết tinh từ mong muốn, những nỗ lực xây dựng và củng cố lòng tin, tôn trọng sự khác biệt đến từ cả hai phía.

Trong năm nay, Việt Nam và Mỹ đã có nhiều trao đổi, tiếp xúc cấp cao và các cấp ngay từ rất sớm, quan trọng là cuộc điện đàm của Tổng Bí thư với Tổng thống Biden vào ngày 29/3 và tiếp sau đó là một loạt hoạt động: Chuyến thăm của Ngoại trưởng Mỹ (14-16/4), chuyến thăm của Bộ trưởng Tài chính Yellen (18-21/7) cũng như phái đoàn doanh nghiệp Mỹ lớn nhất từ trước đến nay…

Trong cuộc điện đàm giữa Tổng Bí thư và Tổng thống Mỹ, hai nhà lãnh đạo đã đánh giá phát triển quan hệ trong 10 năm Đối tác Toàn diện vừa qua là tích cực, phù hợp với lợi ích và nguyện vọng của nhân dân hai nước. 

"Đây là một đánh giá rất cao", ông Vinh bình luận.

Cũng từ cuộc điện đàm đó, lời mời từ hai bên đều được đưa ra và được hiện thực hóa bằng lần đầu tiên Tổng thống Mỹ có chuyến thăm Việt Nam cấp Nhà nước theo lời mời của Tổng Bí thư.

Đây là một cái duyên khi trong chuyến thăm Mỹ đầu tiên của Tổng Bí thư vào năm 2015, người chủ trì tiệc chiêu đãi chính là ông Biden - khi đó là Phó Tổng thống và đến nay, Tổng Bí thư lại chính là người gửi lời mời đến Tổng thống Biden.

Đại sứ Phạm Quang Vinh. Ảnh: Thanh Phạm

Theo Đại sứ Phạm Quang Vinh, trong hơn 25 năm qua, quan hệ Việt - Mỹ đã phát triển mạnh mẽ trên tất cả các mặt, cả song phương và đa phương. Rõ ràng, quan hệ của hai nước mang cả tính chiến lược và toàn diện.

Hơn nữa, đặt trong tương xứng với chính sách đối ngoại của Việt Nam là độc lập, tự chủ, đa phương hóa, đa dạng hóa, trong đó ưu tiên với các nước trong khu vực, các nước lớn và các đối tác chủ chốt thì Mỹ chắc chắn là một trong những ưu tiên đó, ông Vinh nhấn mạnh.

Theo ông Vinh, những năm qua, chính sách đối ngoại trong thời kỳ mới đã tạo thế cho Việt Nam tham gia vào quốc tế và rõ ràng khi tình hình thế giới phức tạp, bao gồm cả cạnh tranh nước lớn và khủng hoảng, chúng ta đã có thể chèo lái và tạo được đà quan hệ với tất cả các nước.

Nhiều nước muốn nâng cấp quan hệ với Việt Nam, hiện tại Việt Nam đang có quan hệ trên Đối tác chiến lược với Trung Quốc, Nga, Ấn Độ, Hàn Quốc, và trong 2 - 3 năm vừa qua, một số nước khác cũng bày tỏ mong muốn như Australia, Singapore. Như vậy, nếu đặt trong chiều hướng quan hệ nâng tầm trong bối cảnh chung, chứ không chỉ đà quan hệ song phương, thì nước Mỹ "vừa vặn" với những yêu cầu này.

Nhấn mạnh về những lĩnh vực tăng cường hợp tác sau khi nâng cấp, ông Vinh cho rằng đó là kinh tế, công nghệ, giáo dục đào tạo, là chuyển đổi số, chuyển đổi xanh, logicstic.

Gần đây đã có một loạt các trao đổi trong Khuôn khổ kinh tế Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương (IPEF), có câu chuyện về thương mại số, chuyển đổi năng lượng xanh… Đặc biệt trong chuyến thăm của Bộ trưởng Tài chính Mỹ Yellen đã đề cập đến việc tạo ra chuỗi cung ứng bền vững, khả năng 2 bên thúc đẩy hợp tác trong lĩnh vực công nghệ cao, trong đó có chip và chất bán dẫn. "Tất cả những nội dung này là cơ hội rất lớn", ông Vinh nói.

Ông Ted Osius, cựu Đại sứ Mỹ tại Việt Nam, hiện là Chủ tịch và CEO Hội đồng kinh doanh Mỹ - ASEAN (US-ABC) cho rằng quan hệ của 2 nước đã thay đổi ngoạn mục trong 10 năm qua và mở rộng quan hệ trên mọi lĩnh vực: Kinh tế và thương mại, chính trị, an ninh, ngoại giao nhân dân và đặc biệt là giáo dục, khoa học và công nghệ, y tế, năng lượng, khí hậu, đi từ hợp tác song phương sang hợp tác khu vực và toàn cầu.

"Khi hai nước quyết định nâng cấp, tôi hiểu là không còn trở ngại nào nữa. Tôi đã luôn nói rằng, không có giới hạn cho mối quan hệ. Mỹ thực sự coi Việt Nam như một đối tác đáng tin cậy và hỗ trợ cơ sở hạ tầng kỹ thuật số cũng như ngành công nghiệp bán dẫn", ông Ted nhấn mạnh.

CEO của US-ABC cho rằng thương mại và đầu tư hai chiều sẽ tiếp tục mở rộng và phát triển và tỏ ra rất tích cực khi nhắc đến các lĩnh vực kinh tế kỹ thuật số, kinh tế sáng tạo, dịch vụ tài chính ngân hàng, chăm sóc sức khỏe…

"Tất cả các lĩnh vực này, Việt Nam đều rất hấp dẫn và nhận được sự quan tâm", ông Ted nói.

Đến nay, Việt Nam ngày càng được coi là trung tâm khi nói đến sản xuất toàn cầu và cũng có một xu hướng mới là các công ty Việt Nam đầu tư vào Mỹ.

Hãy nhìn Vinfast, năm nay, họ đã mở một khu liên hợp sản xuất ở Bắc Carolina và niêm yết trên sàn NASDAQ. Điều đó tượng trưng cho một mối quan hệ rất khác với mối quan hệ thời chiến, ông Ted nhấn mạnh.