"Chúng ta sẽ tiếp tục giữ quan hệ gần gũi, thân thiện với Đài Loan, nhưng chúng ta cũng phải nhớ, và [chính quyền Đài Loan] cũng phải chuẩn bị tâm lý cho một thực tế rằng, Mỹ sẽ từng bước tiếp tục đi trên quỹ đạo bình thường hóa với cả bên còn lại - tức Trung Quốc đại lục. Đây là vấn đề thuộc phạm trù lợi ích quốc gia. Không phải vì chúng ta yêu quý gì [đại lục], mà vị trí chiến lược của họ [buộc ta phải làm vậy]".
- Richard Nixon (Văn phòng Lưu trữ - Bộ Ngoại giao Mỹ)
Đó là những lời dặn dò trực tiếp qua điện thoại mà Tổng thống Mỹ Richard Nixon gửi tới Đại sứ Mỹ tại Đài Loan bấy giờ, ông Walter McConaughy, vào ngày 30/6/1971. Chỉ thị của "sếp" khi đó thực sự đã đặt McConaughy vào thế khó, buộc vị Đại sứ này phải tìm cách lựa lời nói với chính quyền Tưởng Giới Thạch về hướng đi mới của Washington.
Sở dĩ nói ông McConaughy gặp khó là bởi giống như đại bộ phận các nước phương Tây khác, khi đó Mỹ vẫn giữ quan hệ ngoại giao với Đài Loan và chưa thiết lập quan hệ với Trung Quốc. Quốc dân đảng (KMT) cũng nhận được rất nhiều sự trợ giúp từ Washington kể từ khi phải rút về Đài Loan sau thất bại trong nội chiến Trung Quốc năm 1949.
Nhưng vì lợi ích quốc gia, mà cụ thể ở đây là tham vọng muốn bắt tay với Bắc Kinh để kiềm tỏa Liên Xô, Washington đã quyết định thực hiện hai nước đi mang tính bước ngoặt về ngoại giao:
- Nước đi thứ nhất mang tính bản lề, đó là chuyến thăm lịch sử của Nixon tới Bắc Kinh năm 1972, với kết quả là Thông cáo Thượng Hải được hai bên Trung-Mỹ đưa ra, trong đó ghi rõ: "Mỹ hiểu rằng người Trung Quốc ở cả hai bờ eo biển Đài Loan đều trung thành với quan điểm chỉ có một chính phủ Trung Quốc duy nhất, và Đài Loan là một phần của Trung Quốc. Mỹ không phản đối quan điểm đó".
Nixon và phu nhân trong chuyến thăm lịch sử tới Trung Quốc năm 1972. Ảnh: History.com
Chính sách "một Trung Quốc", đúng như tên gọi của nó, có nghĩa rằng chỉ tồn tại một chính phủ hợp pháp duy nhất quản lý Trung Quốc. Bắc Kinh và Đài Loan đều công nhận chính sách này, và cho rằng mình, chứ không phải bên còn lại, mới là chính phủ hợp pháp của Trung Quốc.
Chính sách này buộc các nước trên thế giới nếu đã thiết lập quan hệ ngoại giao cấp nhà nước với Bắc Kinh thì không được phép thiết lập quan hệ ngoại giao cấp nhà nước với Đài Loan, và ngược lại.
- Và nước đi thứ hai mang tính quyết định, là việc chính phủ của Tổng thống Mỹ Jimmy Carter tuyên bố chính thức cắt đứt quan hệ ngoại giao cấp nhà nước với Đài Loan, để thiết lập quan hệ ngoại giao với Trung Quốc vào ngày 1/1/1979, phù hợp với chính sách "một Trung Quốc" mà Mỹ vẫn tuân thủ cho tới hiện tại.
Nhưng để có được hai bước đi mang tính bước ngoặt như vậy, không thể không kể đến hàng loạt những sự kiện, những cuộc đối thoại bí mật vô cùng quan trọng diễn ra nơi hậu trường trong vài năm trước đó.
1969-1970: Mỹ đánh tiếng, Trung hưởng ứng, Đài bất bình
Ý tưởng xích lại gần Trung Quốc trên thực tế đã được Nixon hé lộ từ khi ông còn là ứng viên tranh cử Tổng thống. Năm 1967, trong một bài viết đăng trên tạp chí Foreign Affairs, Nixon khẳng định: "Chúng ta không thể cứ mãi để Trung Quốc bên ngoài tập thể các quốc gia trên thế giới, cứ để Trung Quốc nuôi dưỡng tham vọng, nuôi dưỡng sự thù địch, và đe dọa các nước láng giềng".
Ngày 1/2/1969, chỉ hai tuần sau khi chính thức lên nắm quyền tại Nhà Trắng, Nixon lập tức tìm cách thiết lập các kênh liên lạc với phía Trung Quốc. Trong một bức điện gửi tới Cố vấn An ninh Quốc gia Henry Kissinger, Nixon viết:
"Tôi cho rằng chúng ta cần tìm mọi cách để thể hiện rằng chính phủ Mỹ hiện tại đang 'cân nhắc mọi phương án nối lại quan hệ với người Trung Quốc'. Nhưng tất nhiên, điều này phải được thực hiện một cách bí mật và không được phép xuất hiện trên các phương tiện thông tin đại chúng trong bất kì hoàn cảnh nào".
Tháng 7/1969, Nixon thăm Pakistan và họp mặt với người đồng cấp Yahya Khan. Sau cuộc gặp, một nhà ngoại giao Mỹ tại Pakistan đã chuyển lời tới Kissinger rằng phía Pakistan hiểu rằng Mỹ muốn tiếp cận Trung Quốc và nhờ Pakistan, vốn có quan hệ tốt với Bắc Kinh, "chuyển lời".
Nhưng dù có muốn bắt tay với Trung Quốc thế nào đi nữa, thì Kissinger vẫn không muốn Mỹ phải thể hiện hình ảnh "xuống nước" một cách thái quá như vậy. Ông lập tức cử phụ tá Hal Saunders tới trao đổi với Đại sứ Pakistan tại Mỹ, Agha Hilaly, để làm rõ hai điểm.
Thứ nhất, Mỹ cho rằng việc chuyển lời không cần quá gấp gáp hay đòi hỏi nỗ lực đáng kể gì từ phía Pakistan. Việc cho Trung Quốc thấy quan điểm của Mỹ là quan trọng, nhưng không phải một điều gì đó cần phải thực hiện ngay lập tức.
Thứ hai, điều mà Tổng thống Nixon muốn là Tổng thống Yahya sẽ, vào một thời điểm thích hợp và tự nhiên, nêu quan điểm của Mỹ đối với Trung Quốc một cách rõ ràng, nhưng không cần phải nghiêm trọng hóa vấn đề.
Tháng 12/1969, trong một động thái khác nhằm thể hiện thiện chí, Nixon đã nghe theo lời khuyên của Ngoại trưởng William Rogers và quyết định nới lỏng các hàng rào giao thương với Trung Quốc, trong đó có việc mua bán các mặt hàng nông sản Mỹ.
Nỗ lực "đánh tiếng" trong suốt năm đầu của nhiệm kì Nixon đã thu về thành quả đầu tiên, khi vào tháng 2/1970, cấp dưới của Kissinger báo cáo rằng đại diện phía Trung Quốc, thông qua kênh liên lạc tại Warsaw, cho biết: "nếu Mỹ muốn cử một đại diện cấp Bộ trưởng hoặc đặc phái viên của Tổng thống tới Trung Quốc để thảo luận thêm về quan hệ Mỹ-Trung, thì Bắc Kinh sẵn sàng tiếp đón".
Dù rất cố gắng giữ bí mật, song các động thái của Mỹ vẫn không qua nổi mắt chính quyền Đài Loan. Tháng 3/1970, Tưởng Giới Thạch đã đích thân viết thư gửi tới Nixon, trong đó thể hiện sự quan ngại trước cách tiếp cận mới của Mỹ với Bắc Kinh. Một tháng sau, con trai của Tưởng là Tưởng Kinh Quốc đã gặp trực tiếp Kissinger để bàn thêm về vấn đề này.
Một mặt, Nixon-Kissinger tìm cách xoa dịu Đài Loan, mặt khác, bộ đôi này vẫn tìm mọi phương án để thiết lập một kênh liên lạc với Bắc Kinh.
1971: Ngoại giao bóng bàn, chuyến thăm "mở đường" của Kissinger, và tuyên bố lịch sử của Nixon
Tháng 4/1971, hơn 2 năm sau khi Nixon bắt đầu chiến dịch "đánh tiếng" muốn thiết lập quan hệ với Trung Quốc, Bắc Kinh lần đầu tiên công khai hưởng ứng ý tưởng của Washington, và thể hiện thiện chí của mình bằng một hình thức rất đặc biệt.
Trong lúc đang tham dự giải bóng bàn thế giới tổ chức tại Nagoya, Nhật Bản, đội tuyển bóng bàn Mỹ đã bất ngờ nhận được lời mời tới Trung Quốc thi đấu giao hữu. Không ai khác, chính Mao Trạch Đông là người trực tiếp thông qua lời mời này, dù trước đó Bộ Ngoại giao Trung Quốc vẫn làm theo thông lệ và từ chối không cấp thị thực cho các thành viên đội tuyển Mỹ.
Ngày 10/4/1971, đội tuyển bóng bàn Mỹ gồm 15 người đã bước qua cây cầu từ Hong Kong sang đại lục, qua đó trở thành những người Mỹ đầu tiên đặt chân tới Trung Quốc kể từ năm 1949.
Đội tuyển bóng bàn Mỹ thăm Vạn Lý Trường Thành năm 1971. Ảnh: CNN
Đáp lại thiện chí của Bắc Kinh, trong lúc đội tuyển bóng bàn Mỹ vẫn đang ở Trung Quốc, Nixon tuyên bố sẽ nối lại việc cấp thị thực cho người Trung Quốc, đồng thời nới lỏng kiểm soát tiền tệ để Trung Quốc có thể dễ dàng sử dụng đồng USD hơn.
Sau sự kiện này, các phát ngôn của Nixon về Trung Quốc cũng cởi mở hơn hẳn. Nổi bật là trong cuộc họp báo ngày 29/4/1971, Nixon đã nói thẳng: "Tôi hi vọng và trông đợi được tới thăm Trung Quốc đại lục - nhưng tôi chưa biết là thăm trên danh nghĩa gì... Nước Mỹ đang hướng tới một mối quan hệ bình thường với Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa".
Phía Trung Quốc đến lúc này có thể nói đã thấy rõ "bài ngửa" của Mỹ. Tháng 5/1971, thông qua Pakistan, Chu Ân Lai nhắn với Nixon rằng chính phủ Bắc Kinh sẵn sàng chào đón một chuyến thăm chính thức của Nixon, hoặc một đặc phái viên của Nixon tới Trung Quốc để đẩy mạnh tiến trình thảo luận.
Sau vài tuần trao đổi qua lại, đôi bên thống nhất sẽ để Kissinger tới Bắc Kinh trong một chuyến thăm bí mật. Ngày 9/7/1971, để đánh lừa truyền thông, Kissinger trong khi đang thăm Pakistan đã vờ cáo ốm, rồi sau đó đáp chuyên cơ bay thẳng tới Bắc Kinh để hội đàm với Chu Ân Lai.
Henry Kissinger (trái) trong cuộc gặp bí mật với Chu Ân Lai năm 1971. Ảnh: Britannica
Trong hai ngày hội đàm bí mật tại Bắc Kinh, Kissinger và Chu Ân Lai đã thảo luận về các vấn đề Đài Loan, Liên Xô, lên kế hoạch cho chuyến thăm của Nixon tới Bắc Kinh vào mùa xuân năm 1972, và soạn thảo một số chi tiết cho bản nháp của tuyên bố chung (sau này được biết đến với tên gọi Thông cáo Thượng Hải) giữa hai nước trong chuyến thăm sắp tới của Nixon.
Trở về từ Bắc Kinh, Kissinger báo với Nixon rằng Tổng thống Mỹ "đã có được đúng những gì mình muốn". "Chúng tôi đã đặt nền móng để ngài và Mao Trạch Đông đưa lịch sử bước sang trang mới" - Kissinger nói thêm.
Ngày 15/7/1971, trên sóng truyền hình quốc gia, Nixon công khai với người dân nước Mỹ cũng như toàn thế giới rằng ông đã cử Cố vấn An ninh Quốc gia Henry Kissinger tới Trung Quốc, và kết quả của các cuộc họp mặt tại đây là thỏa thuận về một chuyến thăm cấp nhà nước của Tổng thống Mỹ tới Trung Quốc vào mùa xuân năm 1972.
"Chuyến thăm này không có ý muốn gây hại tới lợi ích của bất kì quốc gia nào khác. Tôi làm điều này bởi tôi tin chắc rằng tất cả các nước trên thế giới sẽ hưởng lợi từ một mối quan hệ bớt căng thẳng và tốt đẹp hơn giữa Mỹ và Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa" - Nixon phát biểu.
Tuyên bố lịch sử của Nixon. Nguồn: AP
Vài giờ sau khi đưa ra tuyên bố trên truyền hình, Nixon nhận được một cuộc gọi từ Kissinger. Ở bên kia đầu dây, Kissinger báo cáo Tổng thống Mỹ về phản ứng của các bên đối với việc Nixon tuyên bố sẽ sớm thăm Trung Quốc, trong đó nhấn mạnh phản ứng hết sức tiêu cực từ chính quyền Tưởng Giới Thạch.
Nixon đáp:
