Tại sao máy bay Ukraine lại được phép cất cánh sau khi Iran mới phóng loạt tên lửa nhằm vào quốc gia láng giềng? Tại sao hãng hàng không không hoãn hoặc hủy chuyến bay định mệnh làm 176 người thiệt mạng?
Theo Reuters, câu trả lời rất ngắn gọn: đó là vì luật hàng không quốc tế không có thỏa thuận chung về hình thức và thời điểm đóng cửa không phận, và bởi các hãng hàng không thường xuyên phải tự dựa vào phán đoán và đánh giá của mình để đưa ra quyết định.
Mặc dù di chuyển hàng không mang tính toàn cầu và được dẫn đường bởi hệ thống dữ liệu điện tử, nhưng vấn đề kiểm soát không phận lại phụ thuộc hoàn toàn vào từng địa phương và liên quan mật thiết tới vấn đề chính trị.
Iran gặp một thảm cảnh tương tự vào năm 1988 khi tàu chiến Mỹ Vincennes bắn hạ một máy bay của hãng IranAir vào năm 1988.
Ukraine cũng nhận thức được vấn đề nghiêm trọng trong năm 2014 khi máy bay MH17 của Malaysia Airlines bị bắn hạ khi bay từ Amsterdam tới Kuala Lumpur.
Vụ thảm kịch MH17 đã thúc đẩy Tổ chức Hàng không Dân dụng Quốc tế (ICAO) cho ra đời trang web cung cấp thông tin về các khu vực xung đột. Đây là nơi các quốc gia có thể chia sẻ thông tin về những rủi ro tiềm ẩn trên khắp thế giới để các hãng hàng không có thể tránh các khu vực đó.
Tuy vậy, nhiều nước cho rằng trang thông tin này là mối đe dọa đối với chủ quyền không phận và từ chối hợp tác.
Thiếu sự tin tưởng
Những sự hoài nghi như trên không phải là vấn đề mới. Rất ít quốc gia tin tưởng nước khác trong vấn đề hạn chế không phận, đặc biệt khi họ hiểu rằng những quyết định về không phận có thể là do mâu thuẫn chính trị.
Năm 1985, Iraq tuyên bố cấm các chuyến bay dân dụng của Iran tại không phận nước này. Nhưng khi đó Iraq và Iran đang chiến tranh và vụ việc đã gây ra một cuộc tranh cãi nảy lửa tại ICAO.
Năm 2015, Hà Lan - quốc gia có nhiều công dân thiệt mạng nhất trong chuyến bay MH17 - đã yêu cầu ICAO lên danh sách những tiêu chí và điều kiện để tuyên bố đóng cửa không phận. Tới nay, chưa có yêu cầu nào được thực hiện.
Từ khi 290 người thiệt mạng trên chuyến bay IranAir 655, hơn 750 hành khách khác cũng thiệt mạng trên toàn cầu vì những cuộc tấn công dưới nhiều hình thức khác nhau nhằm vào các chuyến bay dân sự - theo số liệu cửa Quỹ An toàn Hàng không.
"Lịch sử cho thấy các quốc gia đang có mâu thuẫn và chiến tranh sẽ không tự áp hạn chế về không phận nước mình," một báo cáo cho biết.
Một chỉ huy Iran cho biết quân đội Iran đã yêu cầu một vùng cấm bay ở Tehran nhưng không được chấp thuận. Chỉ huy này không giải thích tại sao và ai từ chối yêu cầu nhưng Iran vẫn chưa đưa ra bình luận về quyết định vẫn cho sân bay Tehran hoạt động giữa thời điểm căng thẳng với Mỹ.
Tới nay, việc đánh giá rủi ro hàng không hoàn toàn phụ thuộc vào các hãng hàng không và cơ quan quản lý. Tuy nhiên, mỗi trường hợp lại bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố khác nhau và không phải cơ quan quản lý nào cũng có thẩm quyền để yêu cầu các máy bay cấm bay tại vùng giao tranh.
Hãng Hàng không Quốc tế Ukraine (UIA) cho biết không nhận được bất kì cảnh báo nào từ Tehran trước khi máy bay PS752 cất cánh, và cũng không có lí do để không bay. Đây là chuyến thứ 10 cất cánh từ sân bay Tehran trong ngày hôm đó - theo FlightRadar 24.
Thậm chí kể cả khi mâu thuẫn nổ ra khắp Trung Đông, vùng không phận vẫn được coi là hành lang quan trọng bởi các hãng hàng không phải đối mặt với áp lực môi trường - kinh tế và phải tiết kiệm nhiên liệu bằng cách bay tuyến đường ngắn nhất.
Ba ngày sau khi Mỹ không kích sát hại tướng Qassem Soleimani của Iran, và một ngày trước khi Iran trả đũa bằng tên lửa, có hơn 1.000 chuyến bay trên khắp Iran và Iraq - Hiệp hội Vận tải Hàng không Quốc tế cho hay.
Tuy nhiên, không có chuyến bay nào của Mỹ. Máy bay Mỹ đã bị cấm bay qua không phận Iran sau khi Iran bắn hạ một drone của Mỹ hồi tháng 6.
Một nguồn tin cho biết ICAO đang tìm cách hỗ trợ các quốc gia cải thiện thông tin liên lạc giữa người dân và quân đội.
Ông Oleksiy Danylov, Chủ tịch kiêm Bộ trưởng Hội đồng Quốc phòng và An ninh Quốc gia Ukraine, cho biết Kiev đã bắt tay vào việc xây dựng một hệ thống cảnh báo nguy hiểm hàng không dân dụng toàn cầu. Đây là những tín hiệu tích cực cho ngành hàng không trong tương lai.