Một dự án tưởng chừng rất nhiều thuận lợi…
Về mặt lý thuyết, có thể nói, dự án cao tốc Hữu Nghị - Chi Lăng hội đủ mọi yếu tố quan trọng nhất dẫn đến thành công: Quyết tâm của Thủ tướng Chính phủ và lời hứa trước Quốc hội; Nhà đầu tư có kinh nghiệm, tốc độ triển khai dự án thần tốc và tiết kiệm nhất Việt Nam; sự khát khao tạo dấu ấn của lãnh đạo một tỉnh nhiều tiềm năng nhưng còn rất nghèo như Lạng Sơn; sự mong đợi của doanh nghiệp và người dân từ nhiều tỉnh thành lên cửa khẩu quốc tế lớn nhất đất nước - Hữu Nghị…
Tuy nhiên, những thông tin mới nhất lại cho thấy, dự án này đang gặp phải những vướng mắc không nhỏ từ cơ chế cũng như chưa thấy được sự vào cuộc tích cực, quyết liệt của lãnh đạo địa phương. Và kịch bản xấu nhất là dự án sẽ phải dừng lại.
Hữu Nghị quan là cửa khẩu quốc tế lớn nhất Việt Nam, dòng chảy giao thương quan trọng bậc nhất giữa Việt Nam và Trung Quốc. Chính vì vậy, cửa khẩu này có tác động rất không nhỏ đến việc phát triển kinh tế nhiều tỉnh thành, đặc biệt là ở phía Bắc. Tuyến cao tốc Hữu Nghị - Chi Lăng chính là huyết mạch của hành lang kinh tế Nam Ninh (TQ) – Lạng Sơn – Hải Phòng – Quảng Ninh.
Việc rút ngắn thời gian giao thông từ Hà Nội và các tỉnh tới Hữu Nghị Quan, chắc chắn sẽ sẽ mang lại lợi thế khác biệt cả về kinh tế lẫn đời sống.
… nhưng lại vướng ngay từ thủ tục "đầu tiên" (tiền đâu?)
Trong buổi làm việc với lãnh đạo chủ chốt tỉnh Lạng Sơn ngày 24/9/2018, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc đã giao nhiệm vụ rất rõ ràng về việc thu xếp vốn cho dự án: Giao Ngân hàng Nhà nước Việt Nam chỉ đạo Ngân hàng Công thương Việt Nam (Vietinbank) giải quyết các vướng mắc tín dụng của nhà đầu tư, đảm bảo một đầu mối thu xếp vốn để khẩn trương thực hiện đoạn cao tốc cửa khẩu Hữu Nghị - Chi Lăng (bao gồm 17,5 km đoạn kết nối đến các cửa khẩu Tân Thanh, Cốc Nam) với mục tiêu hoàn thành và đưa vào khai thác toàn tuyến đường cao tốc từ Hà Nội đến cửa khẩu Hữu Nghị Quan vào năm 2020… nhằm kết nối với tuyến đường cao tốc Đồng Đăng (Lạng Sơn) – Trà Lĩnh (Cao Bằng).
Tiếp đó, khi làm việc với lãnh đạo chủ chốt tỉnh Cao Bằng ngày 23-24/11/2018, nhận thấy tiến độ của dự án gặp vấn đề, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc tiếp tục giao Ngân hàng Nhà nước chỉ đạo Vietinbank khẩn trương tháo gỡ các vướng mắc, thống nhất cùng BIDV đồng tài trợ thu xếp tín dụng cho dự án trong tháng 12/2018, đảm bảo hoàn thành dự án này trong năm 2020 như chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ, làm cơ sở triển khai tuyến cao tốc Đồng Đăng – Trà Lĩnh trong giai đoạn 2019-2025. Để tháo gỡ một phần khó khăn, Thủ tướng cũng giao Ngân hàng Nhà nước chủ trì, cùng Bộ Tài chính xử lý kiến nghị tăng vốn điều lệ của Vietinbank để ngân hàng này có đủ điều kiện thu xếp vốn cho các dự án BOT.
Trước sự chỉ đạo quyết liệt đó, đương nhiên Ngân hàng Nhà nước và Vietinbank không thể không thực hiện chỉ đạo. Tuy nhiên qua quá trình rà soát, ngân hàng này đã tiếp tục nhìn thấy một số bất cập khác về cơ chế, chính sách, ảnh hưởng lớn đến phương án tài chính của dự án.
Nguy cơ đe dọa cả hai dự án
Theo phương án tài chính ban đầu, tuyến cao tốc Bắc Giang – Lạng Sơn sẽ được hoàn vốn bằng 2 trạm thu phí. Tuy nhiên, để phục vụ vấn đề an sinh xã hội, UBND tỉnh Lạng Sơn, Bộ Giao thông và Nhà đầu tư đã thống nhất phương án giảm đi 1 trạm thu phí. Chưa hết, số đối tượng được miễn giảm phí cho người dân địa phương khi qua trạm duy nhất, cũng nhiều gấp 10 lần phương án ban đầu (thực tế có đến 5.000 xe được miễn giảm, trong khi phương án tài chính chỉ có 500 xe).
Sự điều chỉnh và phát sinh đó đã khiến cho cả hai dự án trọng điểm (cao tốc Bắc Giang – Lạng Sơn và cao tốc Hữu Nghị - Chi Lăng) với tổng mực đầu tư rất lớn, lại chỉ có nguồn thu duy nhất từ một trạm thu phí (Km93+160 trên Quốc lộ 1).
Theo tính toán của Vietinbank chi nhánh Hà Nội, sự điều chỉnh này khiến ngân hàng bị thiếu hụt nguồn trả lãi vay gốc vay tới hàng trăm tỉ (660 tỉ cho 4 năm đầu dự án Bắc Giang – Lạng Sơn và 112 tỉ cho hai năm đầu dự án Hữu Nghị - Chi Lăng) so với phương án tài chính ban đầu.
Như vậy, nếu không giải quyết được bài toán nguồn thu, không những Vietinbank không thu xếp vốn cho cao tốc Hữu Nghị - Chi Lăng mà có thể còn dừng giải ngân cho dự án trọng điểm sắp hoàn thành là Bắc Giang – Lạng Sơn từ tháng 2.2018, trong khi dự án này đang được nhà đầu tư thi công thần tốc và phấn đấu tiết kiệm cho nhà nước khoản tiền không nhỏ. Nếu bài toán này không có đáp số nhanh và chính xác, cả hai dự án đều không thể hoàn thành.
Nếu không có "hành động trọng điểm", đường cao tốc trọng điểm chỉ nằm trên giấy
Khi dự dự án cao tốc Bắc Giang – Lạng Sơn trước đây do Udic làm chủ đầu tư, dậm chân tại chỗ 2 năm, và đứng trước nguy cơ phá sản, Bộ GTVT đã kêu gọi nhà đầu tư đủ năng lực vào giải cứu dự án. Khi nhà đầu tư hiện nay vào cuộc, UBND tỉnh Lạng Sơn cũng đã đề xuất Chính phủ giao cho mình là cơ quan quản lý nhà nước của Dự án để có thể tháo gỡ nhanh nhất những vướng mắc.
Như vậy, UBND tỉnh Lạng Sơn đóng vai trò quyết định trong việc thành bại của cả hai dự án. Lạng Sơn phải là đơn vị tiên phong trong việc tháo gỡ những vướng mắc về cơ chế trong thẩm quyền, và đề xuất Chính phủ tháo gỡ những vướng mắc vượt thẩm quyền.
Có rất nhiều lựa chọn giải pháp được đưa ra để tháo gỡ tín dụng cho dự án: Rà soát lại thực tế đối tượng miễn giảm, điều chỉnh mức thu phí, phục hồi thêm 01 trạm thu phí như phương án ban đầu; huy động các nguồn vốn khác từ ngân sách, quỹ đất và hạ tầng trên địa bàn.
Theo ông Nguyễn Quang Vĩnh, TGĐ cty CP BOT Bắc Giang – Lạng Sơn – nhà đầu tư dự án - "trong trường hợp mà UBND tỉnh Lạng Sơn không thể thực hiện được các giải pháp kia, thì nhà đầu tư kiến nghị ưu tiên dùng nguồn thu từ trạm thu phí duy nhất (Km93+160 trên quốc lộ 1) hỗ trợ dòng tiền trả nợ cho dự án Bắc Giang – Lạng Sơn, để dự án về đúng tiến độ. Đồng thời chấp nhận kịch bản xấu nhất là tạm dừng việc thực hiện dự án Hữu Nghị - Chi Lăng, báo cáo Thủ tướng Chính phủ có biện pháp tháo gỡ. Về phần mình, chúng tôi đang nỗ lực hết mức để kiến nghị, tìm giải pháp trong khả năng, để tháo gỡ thế bế tắc này".
Lời hứa của Thủ tướng trước Quốc hội không rút lại được. Chính vì thế với trách nhiệm của mình, Thủ tướng đã chỉ đạo quyết liệt thúc đẩy dự án. Lời hứa của lãnh đạo tỉnh Lạng Sơn trước nhân dân cũng không rút lại được. Các cơ hội trôi qua của bao nhiêu doanh nghiệp xuất nhập khẩu, chắc chắn không kéo lại được.
Đường cao tốc Bắc Giang – Lạng Sơn và Hữu Nghị - Chi Lăng là thử thách, đồng thời cũng là cơ hội lớn để lãnh đạo Lạng Sơn thể hiện dấu ấn của mình với nhân dân và đất nước, thể hiện tầm nhìn vượt qua tư duy nhiệm kỳ.
Dù dự án cao tốc trọng điểm Đồng Đăng (Lạng Sơn) – Trà Lĩnh (Cao Bằng) xuất hiện sau, nhưng tỉnh nghèo Cao Bằng đã nỗ lực tìm mọi cách để huy động được 30% kinh phí góp cho nhà đầu tư.
Thậm chí, Bí thư tỉnh ủy Cao Bằng Lại Xuân Môn đã cam kết trách nhiệm người đứng đầu của mình với dự án: "Nhà đầu tư không phải lo sợ rủi ro về tư duy nhiệm kỳ do thay đổi chính sách. Bây giờ… cái gì xác định là điểm nghẽn phải tháo gỡ ngay mới mong Cao Bằng phát triển.
Dự án này là khát vọng bao đời của nhân dân tỉnh Cao Bằng. Hiện nay, cả hệ thống chính trị của Cao Bằng đang vào cuộc quyết liệt để công trình triển khai sớm nhất".
Một con đường trọng điểm không thể hoàn thành chỉ bằng ý chí trọng điểm, quyết tâm trọng điểm, khát vọng trọng điểm mà cần "hành động trọng điểm" – dồn lực tháo gỡ thật mau lẹ vướng mắc. Nếu không biến quyết tâm thành "hành động trọng điểm", chúng ta sẽ chỉ có một con đường nằm… trên giấy.