Người ta thường gọi Hồng Nhung là một diva nhạc nhẹ Việt Nam, với giọng hát đẹp, kĩ thuật và truyền cảm. Cô luôn được đánh giá cao về giọng hát, cũng như cách xử lí ca khúc tinh tế của mình. Tên tuổi của cô cũng gắn liền với nhạc Trịnh và một số nhạc sĩ gạo cội như Phú Quang, Dương Thụ.
Tuy nhiên, ít ai biết rằng, ngoài giọng hát trời phú đó, Hồng Nhung còn là một ca sĩ có tư duy, sáng tạo sâu sắc vượt ngoài biên giới "âm nhạc" theo nghĩa hiểu thường thấy.
Nói cách khác, Hồng Nhung đã đi trước showbiz hàng chục năm. Từ đó, cô gây dựng một tầm ảnh hưởng không nhỏ tới nhạc Việt nói riêng và showbiz nói chung qua những thứ tưởng chừng không liên quan tới âm nhạc.
Một trong những dấu ấn đi trước showbiz hàng chục năm của Hồng Nhung chính là sự tài tình trong việc xây dựng MV (music video) âm nhạc.
Thái độ về MV âm nhạc, một sự tụt hậu của nhạc Việt
Xã hội loài người luôn vận động và phát triển. Âm nhạc – nghệ thuật là tấm gương phản ánh xã hội nên hiển nhiên cũng phải thay đổi theo, chứ không thể đứng tĩnh tại một chỗ.
Âm nhạc xuất phát điểm bằng giai điệu, sau đó có thêm nhạc cụ, giọng hát, ca từ. Tại Việt Nam, đa số mọi người vẫn đang nghĩ, âm nhạc chỉ gồm những thành tố trên.
Nhưng trong nền văn minh hình ảnh, công nghệ hiện nay, âm nhạc buộc phải có nhiều cách thức thể hiện khác nhau như vũ đạo, short clip, visual, trình diễn sân khấu, thời trang và MV (music video)…
Với các nghệ sĩ đại chúng tài năng trên thế giới, âm nhạc từ lâu đã không còn là giai điệu đơn thuần mà trở thành nghệ thuật hậu hiện đại, tổng hòa cả âm thanh và hình ảnh (trong đó có MV).
Thậm chí, trong nhiều năm gần đây, nhạc cổ điển cũng bắt đầu chú trọng vào nghệ thuật hình ảnh, kết hợp nhiều loại hình hội họa, nghệ thuật khác nhau vào một buổi diễn.
Trong đó, vai trò của MV ngày càng quan trọng hơn, như một phần không thể tách rời âm nhạc, giúp nghệ sĩ biểu đạt ý đồ nghệ thuật. Nói cách khác, MV cũng là phương tiện thể hiện tư duy, thẩm mỹ, sáng tạo của người nghệ sĩ.
Madonna từng nói: "Nếu bạn không xem MV của tôi, bạn không thể thấy rõ âm nhạc của tôi".
Việc đầu tư công phu vào MV, coi nó như một khía cạnh không thể thiếu của âm nhạc vốn đã được Michael Jackson tiên phong ở đầu những năm 80, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của MTV.
Hai nghệ sĩ này đều chung nhau một tư tưởng, là đoán trước được sự bùng nổ của công nghệ hình ảnh trong nền văn minh hậu công nghiệp, khi mà người ta chú trọng nhiều hơn tới màn ảnh động, thay vì sách báo, tranh ảnh và các loại hình nghệ thuật truyền thống.
Vì vậy, họ đã gây chấn động thế giới bằng những MV công phu, được dàn dựng với cốt truyện, nội dung đầu đủ và tiến xa hơn các vocalist chỉ biết làm MV cho có.
Không chỉ Michael Jakson và Madonna, hàng loạt nghệ sĩ huyền thoại như Kate Bush, Bjork, Queen, David Bowie, Daft Punk, Dire Straits, Peter Gabriel, Tool, Marylin Manson, Metalicia, Cyndi Lauper… cũng đầu tư xuất sắc vào việc làm MV và coi nó như một phần không thể thiếu của âm nhạc. Họ đã thay đổi thói quen thưởng thức âm nhạc của công chúng.
Trong các MV của họ thường có sự chuyển dịch văn hóa, vũ đạo của các ngành, các loại hình nghệ thuật khác vào. Thậm chí, họ thực hiện nhiều MV mang tính indie rất cao, theo kết cấu hoàn chỉnh, với nhiều mã nghệ thuật phức tạp, truyền tải nhiều ý nghĩa, thông điệp.
Khán giả phải xem nhiều lần, và mỗi lần xem lại phải suy tư, bóc tách từng mảng, từng khung cảnh, rồi móc nối lại với nhau, tự cảm nhận theo vốn hiểu biết kiểu mình thì mới hiểu được phần nào những gì họ muốn truyền tải. Điển hình như Human nature, Paradise, Die another day, Monday for nothing, Hurt, Around the world...
Các nghệ sĩ thế giới đang đi đúng hướng hậu hiện đại, khi thể hiện MV dưới nhiều dạng thức khác nhau đến khó đoán, khó hiểu, khó hình dung, để biểu đạt ý đồ nghệ thuật và trạng thái suy tư, cảm nhận của mình.
Có thể nói, các nghệ sĩ thế giới đã nâng tầm MV thành một phạm trù nghệ thuật mới, gắn kết không thể tách rời với âm nhạc, đúng như nhà nghiên cứu văn hóa Mark C.Taylor đã từng nói: "Video ca nhạc chính là một trong những hình thức nghệ thuật xuất sắc hậu hiện đại và Madonna nổi lên như là "Nữ hoàng của video ca nhạc".
Các nghệ sĩ mainstream thực hiện MV ít phức tạp hơn, nhưng vẫn rất đầu tư vào hình ảnh và biến nó trở thành sản phẩm đẳng cấp, lôi cuốn công chúng. Điển hình như Britney Spears, Rihanna, Katy Perry, Lady Gaga…
Chẳng hạn, ít ai biết rằng, sự nổi tiếng của Britney Spears chịu ảnh hưởng lớn từ MV. Khi ca khúc Baby one more times ra đời, nhà sản xuất định làm một MV hoạt hình cho nó.
Britney đã từ chối và kiên quyết làm MV do chính cô đóng cùng vũ đoàn, với bối cảnh trường trung học. Nhờ đó, Baby one more times đã thành hot trend của MTV, giúp Britney xây dựng hình ảnh công chúa tuổi teen thành công rực rỡ.
Tại Mỹ, người ta còn có hẳn một giải thưởng dành cho MV là VMAs. Giải thưởng âm nhạc danh giá Grammy cũng dành một hạng mục cho MV xuất sắc nhất.
Ở Việt Nam, do nhiều hạn chế trong thưởng thức, thẩm mỹ nên âm nhạc vẫn chủ yếu được coi trọng về ca từ, giai điệu, bỏ qua vũ đạo, hình ảnh. Ca sĩ chỉ được đánh giá cao khi có giọng hát, còn làm MV xấu đẹp thế nào cũng được.
Đến một nhạc sĩ có chuyên môn cao như Dương Cầm còn tỏ thái độ coi thường khi nói về MV: "Đôi khi, MV cũng là một cách để lấp liếm. Ai cũng biết MV đẹp có thể cứu cả bài hát. Tôi thấy MV giống như một cái áo khoác, để mặc bên ngoài".
Chính vì thiếu coi trọng MV nên chúng ta chưa có được những MV xuất sắc về dàn dựng và nội dung. Nhiều nghệ sĩ vẫn cho rằng, chỉ cần nhạc hay là đủ nên không đầu tư MV.
Trong khi đó, các MV được đầu tư hiện nay lại đa phần là sản phẩm nhạc thị trường, đẹp về hình ảnh nhưng nội dung đơn giản. Bởi vậy, nền âm nhạc Việt Nam gần như tụt hậu với thế giới đến vài chục năm.
Hồng Nhung và đẳng cấp đi trước showbiz cách đây 20 năm với nghệ thuật làm MV kinh điển
Điều đáng buồn trong showbiz Việt hiện nay là dù công nghệ hình ảnh phát triển, MV âm nhạc cũng được đầu tư tiền tỷ để kéo người xem, nhưng vẫn thiếu chất lượng nghệ thuật và sự sâu sắc.
Trong nhiều năm gần đây, hàng loạt MV khủng được ra đời, từ những MV dài hơi bằng cả một câu chuyện như Em gái mưa (Hương Tràm), Duyên mình lỡ (Hương Tràm), Đừng hỏi em vì sao (Mỹ Tâm), Thương em là điều anh không thể ngờ (Noo Phước Thịnh)…, tới những MV táo bạo như Mời anh vào team (Chi Pu), Chị ngả em nâng (Bích Phương)…
Có thể thấy, hầu hết ca sĩ trẻ Vpop đều chú trọng đầu tư MV một cách nghiêm túc, không đơn sơ như thời Thanh Lam, Mỹ Linh, Thu Phương (ca sĩ đứng giữa phố hoặc ra vườn hoa quay clip).
Tuy nhiên, đa số MV đều chạy theo trend, làm cho đẹp để kéo view, nội dung đơn giản, thiếu tính nghệ thuật.
Vậy mà cách đây hơn 20 năm, từ cái thời công nghệ còn sơ sài, thiếu thốn, Hồng Nhung đã đi trước cả showbiz khi làm được hẳn một MV dài tới hơn 10 phút cho ca khúc Đóa hoa vô thường. Đây là MV dài nhất nhạc Việt tính đến thời điểm 2016, trị vì gần 20 năm. Mãi sau này ca sĩ Việt mới dám làm MV dài.
Đóa hoa vô thường - Trịnh Công Sơn
Nhưng không chỉ dài về dung lượng, MV Đóa hoa vô thường còn vượt trội hơn tất cả MV khác trong showbiz từ trước đến nay ở việc truyền tải nội dung, nghệ thuật. Nó vô cùng tinh tế, sâu sắc và dùng hình ảnh để ẩn chứa nhiều mã nghệ thuật phong phú.
Làm MV cho ca khúc nhạc Trịnh rất khó so với các loại nhạc khác, vì nội dung của chúng thường biến ảo, đa nghĩa, trừu tượng, không có nhân vật, câu chuyện rõ ràng. Các MV làm về nhạc Trịnh trước giờ thường chỉ quay ca sĩ và những cảnh thiên nhiên, đời sống, không liên quan tới ca khúc.
Đóa hoa vô thường cũng là một ca khúc mang nội dung trừu tượng, khó hiểu, lại có dung lượng dài, nên việc làm MV cho nó cực kì khó. Thế nhưng, Hồng Nhung với sự sâu sắc trong cảm nhận, thông minh trong tư duy, đã làm được điều không tưởng này.
MV lấy hình ảnh nhạc sĩ Trịnh Công Sơn làm nhân vật chính để thể hiện trọn vẹn tâm tư, tình cảm và những trạng thái tư duy của ông trong ca khúc Đóa hoa vô thường. Đây là hướng phát triển hợp lí.
Đối tượng trữ tình trong nhạc Trịnh luôn là "em", nên MV cũng sử dụng một diễn viên nữ có thân hình đúng nghĩa "tìm em, tôi tìm mình hạc xương mai". Diễn viên nữ này gầy và có chiếc cổ dài theo đúng nỗi ám ảnh thẩm mỹ của Trịnh Công Sơn về vẻ đẹp của người con gái Á Đông.
Không gian nghệ thuật trong MV theo sát âm hưởng nhạc Trịnh, khi lấy bối cảnh là làng quê Việt Nam, với mái đình, giếng làng, hồ sen…
Nếu không hiểu sâu sắc Trịnh Công Sơn, Hồng Nhung sẽ khó lòng nắm bắt được những hình ảnh như vậy để làm MV.
Có thể thấy, MV này không chỉ bám sát nội dung của ca khúc Đóa hoa vô thường, thể hiện trực tiếp những mã nghệ thuật khó hiểu trong ca khúc thành hình ảnh sinh động, mà còn tự sáng tạo, phát triển thêm nhiều mã nghệ thuật mới.
Chẳng hạn, vì Đóa hoa vô thường là ca khúc mang đậm âm hưởng Phật giáo, nên MV cũng sử dụng những hình ảnh Phật giáo như những chuỗi tràng hạt có 108 hạt (biểu trưng cho 108 nỗi khổ của con người).
Trong MV, hình ảnh chuỗi tràng hạt xuất hiện liên tục và được Trịnh Công Sơn chủ động đeo lên cổ (để thấu hiểu nỗi khổ loài người). Nó cho thấy, Hồng Nhung thấu hiểu được nỗi đau đáu của nhạc sĩ họ Trịnh về nỗi khổ nhân sinh.
Nhưng điều đặc biệt là các chuỗi tràng hạt trong MV được kết lại từ hạt sen chứ không phải hạt gỗ như thường thấy. Đây là một sáng tạo độc đáo của Hồng Nhung. Hình ảnh hoa sen, hồ sen, lá sen cũng bao trọn MV từ đầu tới cuối.
Hoa sen cũng là biểu tượng của Phật giáo, được xem như dấu hiệu của sự tái sinh, liên tưởng tới sự giác ngộ. Việc hoa sen xuất hiện nhiều như vậy vừa khắc họa tính dân tộc của nhạc Trịnh, lại vừa thể hiện sự giác ngộ.
Hình ảnh thiếu nữ đội tràng hạt bằng hạt sen trên đầu trong MV là một biểu tượng đầy tính nghệ thuật về sự giác ngộ và tái sinh, hướng thiện và tĩnh tại.
Ngoài hoa sen, tràng hạt thì hình ảnh chuông chùa trong MV cũng diễn đạt rất sát suy tưởng triết học mà Trịnh Công Sơn đã dồn nén vào ca khúc này.
Trong Phật giáo, tiếng chuông chùa biểu trưng cho siêu thoát, nhắc mọi người buông bỏ để an yên, tìm đến vô thường. Chính vì thế, chiếc chuông chùa trong MV mới được đặt lên cỗ xe ngựa mà Trịnh Công Sơn đang lái.
Nó biến cỗ xe ngựa này thành cỗ xe vô thường, chở người lái (là nhạc sĩ họ Trịnh) về với "chốn quê nhà".
Trong nhạc Trịnh, "chốn quê nhà" chính là "chốn vô thường". Theo quan điểm của Trịnh Công Sơn, con người khi sinh ra là đã rời bỏ "chốn quê nhà" để vào "ở trọ trần gian". Trần gian này chỉ là chốn ở tạm, khi chết đi mới là lúc trở về nhà "vô thường", nơi lưu giữ bản ngã linh hồn.
Quan điểm này được thể hiện rất rõ trong Một cõi đi về, Cát bụt và được nhắc lại trong Đóa hoa vô thường.
Bởi vậy, hình ảnh Trịnh Công Sơn đánh xe ngựa chở chuông chùa bỏ đi chính là một cách thể hiện sâu sắc về cái chết.
Nói cách khác, cái chết với Trịnh không phải điều đau đớn, mà là cách để giải thoát bản thân khỏi cõi tạm, trở về "quê nhà". Chỉ Hồng Nhung mới hiểu được suy tưởng này của Trịnh để làm thành MV.
Thậm chí, ngay sát cảnh Trịnh Công Sơn đánh xe ngựa bỏ đi (cái chết) là cảnh đứa trẻ sơ sinh đang bú sữa mẹ. Hai hình ảnh đối lập nhau đặt cạnh nhau thể hiện rõ hơn tư tưởng Phật giáo của Trịnh Công Sơn:
Trong sự sống có cái đang chết đi, trong cái chết có sự sống đang nảy nầm, sống chết ở trong nhau và nối tiếp nhau. Sinh ra đời chưa chắc đã sướng (có khi là khổ), chết đi chưa chắc đã khổ (có khi là sướng).
Hình ảnh đứa bé bú mẹ này cũng là một trong những táo bạo của Hồng Nhung ở thời điểm cách đây 20 năm.
Cuối MV là cảnh Trịnh Công Sơn biến mất, chỉ còn con ngựa kéo cỗ xe đầy hoa sen trở về, cho thấy cái chết ở đây chính là việc đi tìm sự giác ngộ và đã thành công. Tư tưởng này hơi bi quan.
Tuy nhiên, không bàn đến tính đúng sai của tư tưởng Trịnh Công Sơn, chỉ nhìn vào cách sắp xếp bố cục hình ảnh để thể hiện được triết lí sâu sắc như trong MV này, có thể thấy, hiếm ai làm được như Hồng Nhung.
Không chỉ chứa đựng nhiều mã nghệ thuật sâu sắc, các cảnh quay của MV cũng được kết nối rất ăn khớp với nhạc, ca từ nhưng không lộ liễu.
Chẳng hạn, mở đầu ca khúc là hình ảnh quay chậm trên nền slow tempo; khi giai điệu nhạc tươi sáng lên cũng là thời điểm những cảnh gặp gỡ, ái tình xuất hiện; càng về cuối, beat nhạc càng dồn dập ở đoạn ca từ nói về cái chết cũng là lúc cỗ xe ngựa lăn nhanh như vũ bão.
MV được quay rất đẹp, phối cảnh, ánh sáng, bài trí đều tinh tế, khó có thể chê.
Rõ ràng, với dung lượng lớn, hình ảnh đẹp và cách thể hiện nội dung đậm tính sâu sắc, nghệ thuật, phức tạp như vậy, MV Đóa hoa vô thường xứng đáng đứng đầu danh sách những MV hay nhất lịch sử âm nhạc Việt Nam. Nó cho thấy một Hồng Nhung quá đẳng cấp từ cách đây 20 năm.
Cho đến tận bây giờ, cả showbiz vẫn chưa có một MV nào xuất sắc như vậy.