Theo quan niệm dân gian, lễ cúng giao thừa hay còn được gọi là lễ cúng trừ tịch hoặc "tống cựu nghinh tân" nhằm tiễn các vị Thần linh năm cũ và đón chào các vị Thần linh của năm mới. Chính vì thế, nghi thức cúng giao thừa có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong tín ngưỡng của người Việt Nam với quan niệm nghênh đón tài thần, cầu một năm bình an, may mắn.
Vào thời khắc chuyển giao, các gia đình sẽ chuẩn bị mâm cỗ cúng với ý nghĩa trừ hết những điều không may của năm cũ để đón những điều may mắn hơn khi bước sang năm mới.
Bởi trước 1 giờ sáng là lúc các vị thần cũ bàn giao công việc cho vị thần mới. Do đó, bạn nên cúng giao thừa vào khoảng thời gian 11 giờ đêm đến 1 giờ sáng để các vị thần chứng giám cho lòng thành của gia chủ.
Người Việt thường làm hai mâm cỗ cúng giao thừa ngoài trời và trong nhà.
Mâm cúng giao thừa trong nhà
Mâm cơm cúng giao thừa sẽ khác nhau tùy theo từng phong tục của mỗi vùng miền, dưới đây là mâm cơm cúng giao thừa phổ biến nhất tại 3 miền:
Mâm cúng giao thừa ở miền Bắc
Mâm cơm cúng giao thừa của người miền Bắc thường là những món ăn truyền thống, bao gồm 4 bát, 4 đĩa. Nếu cỗ lớn hay gia đình có điều kiện thì bao gồm 6 bát, 6 đĩa hoặc 8 bát, 8 đĩa. Thông thường, các món ăn đó là: Bát móng giò hầm măng, bát bóng nấu thập cẩm, bát mọc, bát miến nấu lòng gà. Đĩa thịt gà luộc, đĩa giò lụa, đĩa nem, đĩa giò xào, đĩa nộm, đĩa hành muối, đĩa bánh chưng.
Mâm cúng giao thừa ở miền Trung
Mâm cỗ cúng giao thừa ở miền Trung thường sẽ có cả bánh chưng và bánh tét. Ngoài ra, mâm cỗ giao thừa còn bao gồm các món ăn khác như: Đĩa dưa món, đĩa giò lụa Huế, đĩa thịt đông, đĩa gà bóp rau răm, đĩa chả Huế, đĩa thịt heo luộc, dưa giá, bát măng khô ninh, bát miến, đĩa cá chiên, đĩa ram...
Ở một số nơi tại miền Trung, người ta còn làm nhiều món khác như: Cuốn diếp gỏi ngó sen, gỏi bao tử, bánh răng bừa, xà lách gân bò, chả tôm, nem lụi…
Mâm cúng giao thừa ở miền Nam
Do đặc trưng thời tiết nắng nóng nên mâm cỗ của người miền Nam thường ưu tiên các món nguội. Cụ thể, mâm cỗ cúng giao thừa của người miền Nam bao gồm: Canh măng tươi, canh khổ qua nhồi thịt, thịt kho hột vịt, gỏi tôm thịt, chả giò, dưa giá, củ kiệu, bánh tét ăn kèm củ cải ngâm nước mắm...
Bên cạnh đó, cần chuẩn bị các lễ vật khác như: 1 đĩa trầu cau, 1 đĩa trái cây gồm 5 loại quả, đèn dầu, 1 đĩa muối, 1 đĩa gạo, 3 hoặc 5 ly trà, bánh mứt các loại tùy vào gia đình, 1 bình hoa tươi, vàng mã...
Chuẩn bị mâm cúng giao thừa ngoài trời
Mâm cỗ cúng giao thừa ngoài trời gồm có: 1 con gà trống hoa luộc nguyên con có mào cờ, mỏ ngậm bông hoa hồng, 1 đĩa xôi gấc (hoặc bánh chưng), bánh kẹo, 1 mâm ngũ quả, rượu, trà, quả cau, lá trầu, 1 đĩa muối, 1 đĩa gạo, nhang, đèn…
Ngoài ra, mâm cỗ cũng bao gồm các vật phẩm quần áo, mũ, ủng quan Thần linh cùng với vàng, tiền. Năm Tân Sửu 2021 thuộc hành Thổ nên bạn có thể chuẩn bị quần áo, mũ, ủng màu nâu, vàng, cam...
Hiện nay, một số người quan niệm năm con gì thì cúng con đấy, như năm Dậu cúng gà, năm Sửu cúng trâu... hoặc lại có quan niệm năm con gì thì kiêng cúng con đấy. Theo một số chuyên gia văn hóa thì quan niệm này không đúng, bởi theo tục lệ chỉ cần có thịt động vật trên mâm cỗ là được.
Cũng có gia đình làm cỗ ngọt và chay cùng hương, hoa, đèn nến, bánh kẹo, mứt Tết và các loại đồ uống khác.
Tùy điều kiện mỗi gia đình có thể sắm lễ vật khác nhau, có thể chỉ là đĩa thịt lợn luộc, cần nhất vẫn là lòng thành, các vị Hành khiển chỉ cần chứng nhận qua chén rượu, nén hương... miễn sao trong đó chứa đựng tấm lòng thành kính.
Lễ cúng giao thừa cần hoàn thành trước 1 giờ ngày mùng 1 Tết và phải được chuẩn bị kỹ lưỡng, đúng nghi thức để nghênh đón tài thần, cầu một năm bình an, may mắn.
Những lưu ý khi cúng giao thừa
Cúng giao thừa là một nghi thức quan trọng và nên lưu ý một số điều sau:
- Các gia chủ cần phải thực hiện lễ cúng ngoài trời trước nhằm “nghênh tân, tiễn cửu”, tức là đón quan Hành Khiển mới, tiễn quan Hành Khiển cũ, sau đó mới thực hiện lễ cúng trong nhà.
- Nên có đầy đủ 2 mâm cỗ cúng giao thừa trong nhà và ngoài trời.
- Có thể làm cỗ ngọt hoặc chay, mặn và để ở một bàn nhỏ phía bên dưới bàn thờ chính. Còn trên bàn thờ chính sẽ đặt hoa, tiền vàng, xôi chè và bánh chưng.
- Không nên cắm cành vàng lá ngọc trên bàn thờ, bởi sẽ mang nhiều âm khí không tốt.
- Không đốt tiền vàng vào lễ cúng giao thừa vì sẽ thu hút nhiều vong âm.
Bài văn khấn cúng Giao thừa ngoài trời trong sách Văn khấn Nôm:
Nam mô A Di Đà Phật! (3 lần)
Con lạy chín phương Trời, mười phương Chư Phật, Chư Phật mười phương
Con kính lạy Đức Đương lai hạ sinh Di Lặc Tôn Phật.
Con kính lạy Hoàng Thiên, Hậu Thổ, chư vị Tôn thần
Con kính lạy ngài Cựu niên Đương cai Hành Khiển
Con kính lạy ngài Đương niên Thiên quan: Cự Tào Phán quan
Con kính lạy các ngài Ngũ phương, Ngũ thổ, Long mạch, Táo quân,chư vị Tôn thần.
Nay là phút Giao thừa năm Quý Mão
Chúng con là ...............................
Ngụ tại ........................
Nhân phút thiêng liêng giao thừa vừa tới năm cũ qua đi, đón mừng năm mới, tam dương khai thái, vạn tượng canh tân. Nay ngài Thái Tuế tôn thần trên vâng lệnh Thượng đế giám sát vạn dân, dưới bảo hộ sinh linh tảo trừ yêu nghiệt. Quan cũ về triều cửa khuyết, lưu phúc lưu ân. Quan mới xuống thay, thể đức hiếu sinh, ban tài tiếp lộc.
Nhân buổi tân xuân, tín chủ chúng con thành tâm, sửa biện hương hoa phẩm vật nghi lễ cung trần, dâng lên trước án. Cúng dâng Phật Thánh, dâng hiến Tôn thần, đốt nén tâm hương dốc lòng bái thỉnh.
Chúng con kính mời các ngài giá lâm trước án, thụ hưởng lễ vật.
Phù hộ độ trì cho tín chủ chúng con được minh niên khang thái, vạn Sự cát tường. Bốn mùa tám tiết được chữ bình an, gia đạo hưng long thịnh vượng, bách sự hanh thông , ngày ngày được hưởng ơn Trời, Phật, chư vị Tôn thần.
Cúi xin chín phương Trời mười phương chư Phật cùng Chư vị tôn thần chứng giám, phù hộ độ trì.
Nam mô A Di Đà Phật! (3 lần)
Văn khấn cúng giao thừa trong nhà
Nam mô A di đà Phật (3 lần)
Con kính lạy chín phương trời, mười phương chư phật, chư phật mười phương
Con kính lạy Đức Đương lai hạ sinh Di Lặc Tôn Phật
Con kính lạy Đức Bồ-tát Quán Thế Âm cứu nạn cứu khổ chúng sinh
Con kính lạy Hoàng thiên, Hậu thổ, chư vị tôn thần
Con kính lạy ngài Cựu niên Đương cai Hành Khiển: Triệu Vương Hành Khiển, Tam Thập lục thương hành binh chi thần
Con kính lạy ngài Đương niên Thiên quan: Khúc Tào Phán quan.
Con kính lạy các ngài Ngũ phương, Ngũ hổ, Long mạch, Táo quân, chư vị tôn thần.
Nay là phút Giao thừa năm Nhâm Dần và năm Quý Mão
Chúng con là:.......
Ngụ tại:................
Phút thiêng liêng giao thừa vừa tới, năm cũ qua đi, đón mừng năm mới. Nay ngài Thái Tuế tôn thần trên vâng lệnh Ngọc Hoàng Thượng đế, giám sát vạn dân, dưới bảo hộ sinh linh tảo trừ yêu nghiệt. Quan cũ về triều cửa khuyết, lưu phúc, lưu ân. Quan mới xuống thay, thể đức hiếu sinh, ban tài tiếp lộc.
Nhân buổi tân xuân, tín chủ chúng con thành tâm, sửa biện hương hoa phẩm vật, nghi lễ cung trần, dâng lên trước án, cúng dàng Phật thánh, dâng hiến Tôn thần, đốt nén tâm hương, dốc lòng bái thỉnh.
Chúng con kính mời: Ngài Cựu niên Đương cai Thái tuế, ngài Tân niên Đương cai Thái tuế chí đức tôn thần, ngài bản cảnh Thành hoàng chư vị đại vương, ngài bản xứ thần linh Thổ địa, ngài Hỷ thần, Phúc đức chính thần, các ngài Ngũ phương, Ngũ thổ, Long mạch, Tài thần, chư vị bản gia Táo quân và chư vị thần linh cai quản ở trong xứ này, cúi xin giáng lâm trước án thụ hưởng lễ vật.
Nguyện cho tín chủ, minh niên khang thái, vạn sự tốt lành, bốn mùa tám tiết được chữ bình an, gia đạo hưng long thịnh vượng, bách sự hanh thông, ngày ngày được hưởng ơn trời, Phật, chư vị tôn thần. Chúng con kính cẩn tiến dâng lễ vật, thành tâm cầu nguyện. Cúi xin chín phương trời, mười phương chư phật cùng chư vị tôn thần chứng giám phù hộ độ trì.
Nam mô A di đà Phật (3 lần, 3 lạy).