Các "con nợ" không có khả năng trả nợ
Khi dịch Covid-19 lan rộng ra toàn cầu, Ngoại trưởng Pakistan đã gọi điện cho người đồng cấp Trung Quốc và đưa ra yêu cầu khẩn thiết vào tháng trước: Nền kinh tế nước này đang sa sút và chính phủ cần tái cơ cấu khoản vay trị giá hàng tỷ USD của Trung Quốc.
Kyrgyzstan, Sri Lanka và nhiều nước châu Phi cũng đã đưa ra yêu cầu tương tự với Bắc Kinh để tái cơ cấu, hoãn trả hoặc xóa nợ hàng chục tỷ USD đến hạn trong năm nay.
The New York Times (Mỹ - NYT) nhận định, mỗi yêu cầu như một hòn đá tảng trong nỗ lực trở thành chủ nợ lớn nhất đối với các nước đang phát triển của Trung Quốc. Trong 20 năm qua, nước này đã thúc đẩy một làn sóng cho vay toàn cầu, đầu tư hàng trăm tỷ USD vào các quốc gia để mở rộng ảnh hưởng và trở thành một siêu cường chính trị kinh tế. Trong khi đó, các quốc gia vay nợ sử dụng cảng biển, mỏ quặng và các tài nguyên quý giá khác làm tài sản thế chấp.
Giờ đây, khi nền kinh tế thế giới suy thoái, ngày càng nhiều các quốc gia đề xuất với Bắc Kinh rằng, họ không có khả năng thanh toán các khoản nợ.
Trung Quốc phải đối mặt với những lựa chọn khó khăn. Nếu chính phủ Trung Quốc tái cấu trúc hoặc xóa các khoản vay này, nó có thể gây áp lực lên hệ thống tài chính và khiến người dân Trung Quốc bất mãn bởi họ cũng đang chịu ảnh hưởng từ suy thoái kinh tế.
Tuy nhiên, nếu Bắc Kinh kiên quyết yêu cầu các quốc gia đang vốn không đồng tình với cách xử lý dịch bệnh của Trung Nam Hải trả nợ, điều này có thể cản trở công cuộc xây dựng ảnh hưởng toàn cầu của Trung Quốc.
Dự án đường sắt tiêu chuẩn từ Nairobi đến Naivasha được xây dựng bởi công ty của Trung Quốc. Ảnh: EPA
Andrew Small, nghiên cứu viên cao cấp tại Quỹ Marshall của Đức, nói rằng nếu Trung Quốc xóa các khoản nợ này, "họ sẽ thâu tóm các tài sản chiến lược ở những quốc gia giờ đây không có đủ khả năng chăm lo đời sống nhân dân".
Điều này chắc chắn sẽ tác động đến danh tiếng toàn cầu của Trung Quốc. Hồi tháng 1, sau khi Trung Quốc lần đầu tiên hạ thấp mức độ nghiêm trọng và khả năng lây lan của dịch bệnh, nhiều quốc gia đã thể hiện sự hoài nghi về vai trò nước này trong sự bùng phát của đại dịch.
Bắc Kinh đang bán, tặng khẩu trang và thiết bị y tế để khôi phục hình ảnh nên bất kỳ sai lầm nào cũng có thể gây ra những thất bại lớn cho tham vọng toàn cầu của Trung Nam Hải, NYT nhận định.
Thế khó của Trung Quốc
Thực tế, Trung Quốc cũng phải đối mặt với rủi ro tài chính lớn. Viện nghiên cứu Kiel (Đức), ước tính rằng các khoản vay của Trung Quốc cho các nước đang phát triển đạt 520 tỷ USD trở lên, hầu hết đã được phân bổ trong những năm gần đây. Điều này giúp Bắc Kinh trở thành chủ nợ lớn hơn cả Ngân hàng Thế giới hoặc Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF).
Đứng đầu chính sách cho vay này là sáng kiến Vành đai và con đường, kế hoạch trị giá 1.000 tỷ USD do Chủ tịch Tập Cận Bình phát động, được xây dựng để tài trợ cho các dự án cơ sở hạ tầng toàn cầu và hình thành các liên minh trong quá trình này. Kể từ khi triển khai kế hoạch năm 2013, Trung Quốc đã cung cấp khoản vay lên tới 350 tỷ USD cho các quốc gia, khoảng một nửa trong số đó được coi là "con nợ" có rủi ro cao.
Trung Quốc từ chối đề xuất hủy nợ, nhưng bày tỏ sẵn sàng đàm phán. Trong một số trường hợp, họ đã thực sự hành động: Chính phủ Kyrgyzstan tuyên bố hồi tháng 4 rằng, Trung Quốc đã đồng ý giãn khoản nợ 1,7 tỷ USD nhưng không tiết lộ chi tiết.
Các quốc gia khác cũng hy vọng nhận được đãi ngộ tương tự.
Được biết, Ngân hàng Phát triển Quốc gia Trung Quốc đã gia hạn giới hạn mức tín dụng 700 triệu USD, giảm lãi suất và hoãn thời gian trả nợ trong hai năm cho Sri Lanka.
NYT cho biết, ngoài các biện pháp này, giới chức Trung Quốc vẫn chưa quyết định cách giải quyết triệt để vấn đề này.
Chia sẻ trên Thời báo Hoàn cầu, quan chức bộ phận nghiên cứu thuộc Bộ Thương mại Trung Quốc Tống Vi nói rằng, việc xóa nợ là không đơn giản cũng không hiệu quả: "Sự giúp đỡ mà Trung Quốc có thể cung cấp là tái tạo các dự án tài trợ bằng vốn vay và thu lợi nhuận bền vững, thay vì thực hiện các biện pháp đơn giản như xóa nợ".
Một nhà máy điện do Trung Quốc tài trợ đang được xây dựng ở Islamabad, miền nam Pakistan. Ảnh: Getty
Vành đai và con đường đã trở thành một chủ đề nhạy cảm trước khi dịch bệnh bùng phát. Giới chức Trung Quốc lo lắng liệu có quá nhiều ngân hàng và công ty đang rót vốn vào cùng một quốc gia mà không có sự phối hợp đầy đủ. Để duy trì tăng trưởng kinh tế, hệ thống tài chính của Trung Quốc đã phải chịu một gánh nặng nợ lớn do các doanh nghiệp nhà nước và chính quyền địa phương tích lũy.
Một số người ở Trung Quốc bắt đầu đặt câu hỏi liệu số tiền họ vất vả kiếm được có bị lãng phí ở nước ngoài hay không. Mặc dù Trung Quốc ngày càng trở nên giàu có nhưng nhiều hộ gia đình vẫn có thu nhập thấp hơn 1/4 so với người dân ở các nước phát triển. Dịch bệnh đã làm rung chuyển nền kinh tế Trung Quốc, khiến tăng trưởng lần đầu tiên bị giảm sút kể từ thời kỳ Mao Trạch Đông.
Các khoản vay của Trung Quốc cũng đã nhận được sự quan tâm chặt chẽ từ thế giới.
Các khoản vay của Trung Quốc rất khác với khoản vay của các nước phát triển hoặc Ngân hàng Thế giới dành cho các nước đang phát triển khi có xu hướng thu lãi suất cao hơn và kỳ hạn ngắn hơn, đòi hỏi phải tái cấp vốn sau vài năm. Tài sản nhà nước thường được Bắc Kinh yêu cầu làm tài sản thế chấp. Những đặc điểm này giúp cho các ngân hàng nhà nước Trung Quốc có niềm tin cung cấp vốn cho các nước nghèo.
Ở một số nước, các khoản vay của Trung Quốc đã gia tăng. Nợ của Djibouti đã tăng vọt lên hơn 80% sản lượng kinh tế hàng năm. Nợ của Nigeria chiếm 20% sản lượng hàng năm. Ở Kyrgyzstan, con số này là khoảng 40%.
Chính quyền Tổng thống Donald Trump cáo buộc Trung Quốc sử dụng "bẫy nợ ngoại giao" - cho các nước nghèo vay số tiền lớn hơn khả năng họ có thể chi trả, từ đó tiếp quản tài sản chiến lược và mở rộng sự hiện diện quân sự và kinh tế.
Đương nhiên, Bắc Kinh phủ nhận những cáo buộc này. Giới chuyên gia Trung Quốc cho rằng tiếp quản tài sản thế chấp ở nước ngoài rất khó khăn. Chi phí cho các khoản vay cao hơn bởi vì các ngân hàng Trung Quốc đang đối mặt với một triển vọng thực tế rằng họ không thể thu hồi các khoản vay.
"Lãi suất cho nhiều khoản vay nên cao hơn nhằm phản ánh đúng rủi ro", Trần Long, một đối tác tại Plenum, một công ty phân tích kinh tế Bắc Kinh cho biết.
Các "con nợ" có khả năng đoàn kết lại
Nhưng trong những năm gần đây, khi các quốc gia gặp khó khăn trong việc trả nợ, làn sóng phản đối Trung Quốc ngày càng gia tăng.
NYT cho biết, thực tế các dự án thuộc sáng kiến Vành đai và con đường thường không có lãi, khiến "con nợ" phải trả rất nhiều tiền. Sau khi thấy Bắc Kinh tiếp quản một cảng biển chiến lược ở Sri Lanka làm tài sản thế chấp, các nước vay nợ đã rất lo lắng.
Ai Cập trở thành một trong những trọng điểm đầu tư của Trung Quốc. Ảnh: NYT
Ví dụ, Malaysia đã từ chối kế hoạch cho vay 16 tỷ USD, buộc Bắc Kinh phải giảm khoản vay xuống còn 11 tỷ USD.
Giờ đây, có vẻ như Bắc Kinh đánh giá thấp rủi ro về vấn đề tín dụng nghiêm trọng có thể ảnh hưởng đến tất cả các nước đang phát triển cùng một lúc. Trung Quốc vẫn khăng khăng giải quyết với từng "con nợ" một cách riêng biệt. Nhưng các nhà lãnh đạo của các quốc gia này đang ngày càng kêu gọi thế giới hợp tác để giúp họ giải quyết các vấn đề.
"Trung Quốc muốn duy trì tách biệt các quốc gia thuộc sáng kiến Vành đai và con đường bởi nếu đoàn kết lại, họ sẽ mạnh hơn một quốc gia riêng rẽ", ông Benn Steil, thuộc Hội đồng Quan hệ Đối ngoại Mỹ nói.
Vào tháng 4, Thủ tướng Pakistan kêu gọi các nước và tổ chức có tiềm lực tài chính dồi dào giảm hoặc xóa nợ của tất cả các nước đang phát triển. Hai tuần sau, nhóm G20, bao gồm cả Trung Quốc, tuyên bố đóng băng tất cả các khoản nợ của các nước nghèo nhất thế giới cho đến cuối năm nay.
Tuy nhiên, ông Tống Vi cho rằng, các khoản vay ưu đãi của Ngân hàng Xuất nhập khẩu Trung Quốc không thể áp dụng để giảm nợ. Ngân hàng Xuất nhập khẩu Trung Quốc tiết lộ năm ngoái rằng ngân hàng này, là quỹ tài trợ của sáng kiến Vành đai và con đường, cung cấp ít nhất 149 tỷ USD cho hơn 1.800 dự án.
Khi cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu ngày càng nghiêm trọng, áp lực đối với Trung Quốc sẽ chỉ tăng lên. Các quan chức tham gia các cuộc đàm phán nợ nói rằng nhiều quốc gia đã yêu cầu Trung Quốc giảm nợ, bao gồm cả một số nước châu Phi.
Một số quan chức cho biết, nền kinh tế đang phát triển nhanh nhất châu Phi, Ethiopia, đã yêu cầu Trung Quốc xóa một số khoản nợ và đóng vai trò hàng đầu trong các cuộc đàm phán đại diện cho các nước châu Phi.
"Giờ vẫn còn ở giai đoạn đầu. Nhưng tôi biết rằng người Trung Quốc thường nhận thức được những thách thức mà các quốc gia phải đối mặt", Bộ trưởng Tài chính Ethiopia Eyob Tekalign Tolina nói trong một cuộc phỏng vấn.
Ông cũng nói rằng, một số nước châu Phi "kém phát triển nhất" đã kêu gọi xóa nợ. "Dựa trên nghiên cứu tác động toàn cầu nói chung và tác động của đại dịch đối với tăng trưởng kinh tế, đây là một lời kêu gọi hỗ trợ", ông nói.
Nhưng Bộ trưởng Tài chính Ghana Ken Ofori-Atta nói trong cuộc phỏng vấn trực với Trung tâm Phát triển Toàn cầu rằng Trung Quốc cần làm nhiều hơn và mạnh mẽ hơn.
Các quan chức Trung Quốc nhấn mạnh, họ sẽ tiếp tục thực hiện các dự án ở các nước đang phát triển. Tuần trước, liên danh giữa một doanh nghiệp nhà nước Trung Quốc và doanh nghiệp quân sự của Pakistan đã giành một hợp đồng xây dựng đập trị giá 5,8 tỷ USD. Chi tiết tài chính không được công bố.
Tuy nhiên, nếu Trung Quốc mặc cả quá nhiều, các quốc gia "con nợ" có thể đoàn kết và cố gắng thành lập một mặt trận thống nhất. Họ có thể tiết lộ quy mô và các điều khoản, điều kiện chấp nhận các khoản vay từ Trung Quốc. Các quốc gia khác có thể thay đổi phương thức vay của họ, điều này có thể buộc Trung Quốc phải thay đổi hợp đồng.
"Đây là bài toán khó cho Trung Quốc", Scott Morris, nghiên cứu viên cao cấp tại Trung tâm phát triển toàn cầu bình luận.
Ông nói: "Xét từ phạm vi quy mô của các quốc gia có thể vỡ nợ, đây có thể là rủi ro rất lớn đối với Trung Quốc. Họ chắc chắn sẽ giảm một số khoản nợ? Hay họ sẽ thâu tóm tài sản của các quốc gia này vào thời điểm nhạy cảm như vậy?".