Chuyện các pho tượng cổ thời xưa bị hư hại qua thời gian là điều không thể tránh khỏi. Dạo qua một vòng các bảo tàng trên thế giới, bạn dễ dàng nhận ra nhiều pho tượng không còn nguyên vẹn nữa: mất tay, mất chân, thậm chí mất cả thân người.
Tuy nhiên có một hiện tượng hết sức kỳ lạ, đó là đa số các pho tượng cổ còn bị mất mũi, trong khi các bộ phận khác gần như không suy chuyển. Tại sao lại kỳ lạ vậy?
Edward Bleiberg - chuyên gia phụ trách phòng trưng bày Ai Cập tại Bảo tàng nghệ thuật Brooklyn - cho biết ông vốn không chú ý lắm đến việc này, cho đến khi nhiều du khách đặt câu hỏi rằng tại sao có quá nhiều bức tượng không có mũi? Bleiberg quyết định tìm hiểu, và câu trả lời được đưa ra đã khiến cho nhiều người bất ngờ.
Bởi lẽ, những cái mũi ấy bị đập đi một cách có chủ đích, chứ không phải do tác động của thời gian.
Ban đầu Bleiberg tiến hành nghiên cứu với giả định rằng những chiếc mũi chỉ bị vỡ do tai nạn. Tuy nhiên, giả định ấy nhanh chóng bị bác bỏ. "Sự nhất quán trong các vết vỡ cho thấy đó là hành động có chủ đích," - Bleiberg cho biết. Các bằng chứng cũng chỉ ra rằng người đập chỉ nhắm đến cái mũi thôi.
Nhưng tại sao?
Bleiberg tin rằng mọi chuyện có liên quan đến tín ngưỡng của người Ai Cập xưa, cho rằng các vật thể mô phỏng người đã khuất đều có chứa linh hồn của họ. Các pho tượng, bức phù điêu... vì thế giống như một cánh cổng giúp người sống giao thiệp với các linh hồn, thậm chí là với thánh thần.
Tượng pharaoh cổ đại bị đập mất mũi
Phần lớn các vật thể này được giữ trong lăng mộ hoặc đền thờ. Người dân sẽ chăm chỉ thờ phụng, dâng lễ, và đổi lại là lời cầu xin được bảo hộ từ tượng thần. Theo quan niệm của người Ai Cập xưa, đó là cách để thần thánh và linh hồn người đã khuất có thêm sức mạnh và quyền lực. Nếu muốn tước đi sức mạnh ấy, chỉ có cách phá hủy pho tượng thôi.
"Mỗi phần bị vỡ sẽ làm mất chức năng của nó với linh hồn," - Bleiberg giải thích.
Có thể hiểu đơn giản hơn như sau: khi tượng mất tai, linh hồn sẽ không thể nghe lời cầu khẩn. Mất tay, tượng không thể nhận được lễ vật từ người dân. Còn khi mất mũi, linh hồn sẽ không thể thở - hay nói cách khác đó là hình thức "giết" bức tượng và linh hồn trong đó.
Theo Bleiberg, kẻ muốn giết linh hồn thường là những tên trộm mộ. Chúng đập bỏ phần mũi của bức tượng, nhằm ngăn không cho linh hồn người chết trả thù.
Cũng cần biết rằng trong lịch sử Ai Cập cổ cũng có rất nhiều lần các vật thể mô phỏng con người bị phá hủy. Chẳng hạn, các xác ướp thường bị phá hủy một cách có chủ đích để người chết có thể yên nghỉ.
Các tài liệu cổ chỉ ra rằng người Ai Cập xưa đã đốt tượng sáp mô phỏng lại hình tượng các binh lính gây gổ với nhau, để đe dọa rằng pharaoh sẽ trừng phạt những ai tự làm tổn thương đồng bào của mình. Sau này, người phương Tây đến Ai Cập và cũng phá hủy rất nhiều bức tượng, nhằm ngăn " những con quỷ ngoại đạo" hồi sinh.
Riêng về việc "cắt mũi" tượng thì không chỉ tồn tại ở Ai Cập. Trong lịch sử của Hy Lạp, La Mã và đế chế Ba Tư cũng có hành động tương tự. Theo Mark Bradley, chuyên gia sử học tại ĐH Nottingham (Anh Quốc), việc "đập mũi" trong văn hóa các quốc gia này không mang nghĩa "giết tượng" như người Ai Cập, mà là để biểu thị cho hình phạt "cắt mũi" thực sự mà họ áp dụng lên tội nhân.
Hình phạt này khá phổ biến tại nhiều nền văn hóa - bao gồm Nam Mỹ cổ, châu Âu Trung cổ, Ấn Độ và Arab. Chẳng hạn như Hoàng đế Justinian II của đế quốc Đông La Mã (Byzantine) đã bị chặt mũi khi ngai vàng bị lật đổ, để ông không thể quay lại đòi ngôi được nữa (dù thực tế thì Justinian II vẫn tiếp tục đảo chính sau đó).
"Đây là một trong những biểu tượng nổi tiếng dùng để nhạo báng, sỉ nhục, tước danh dự và thể hiện sự đau đớn" - Bradley cho biết. Và bởi nó nổi tiếng, nên ngày nay chúng ta mới được thấy nhiều đến vậy.
Đây chưa phải là kết luận cuối cùng, nhưng có một điều các chuyên gia khẳng định chắc chắn: việc các pho tượng mất mũi không thể là tai nạn.