Suốt hàng nghìn năm qua, những "vòng tròn nấm tiên" (fairy ring) xuất hiện trên khắp thế giới, đặc biệt là tại Tây Âu, luôn được gắn liền với những câu chuyện kì bí đầy màu sắc ma thuật. Đây là hiện tượng tự nhiên xảy ra khi các cây nấm mọc tự nhiên theo hình vòng tròn đều đặn và ảnh hưởng tới thảm cỏ xung quanh.
Những vòng nấm này thường đột ngột hiện lên chỉ sau một đêm, có thể di chuyển từ nơi này sang nơi khác không theo một quy luật nào, và đôi khi trải rộng tới 50m hoặc hơn nữa. Hiện nay vòng nấm lớn nhất được ghi nhận tại Belfort (Pháp) có đường kính xấp xỉ 600m và đã tồn tại 700 năm.
Những "vòng tròn tiên" trên thảm rêu tại Iceland
Đôi khi có thể phát hiện được nhiều vòng nấm tại một địa điểm, chúng chồng lấp nhau và tạo ra những hình thù cuộn xoắn kì dị. Cỏ mọc bên trong vòng thường bị chết hoặc héo úa, và có màu sắc khác biệt rõ rệt so với cỏ bên ngoài vòng.
Từ những truyền thuyết bí ẩn xa xưa…
Một vòng nấm trong rừng
Đã có rất nhiều huyền thoại và chuyện dân gian được thêu dệt xung quanh những vòng tròn nấm này. Hầu hết trong số chúng đều kể về những thần tiên hay sinh vật siêu nhiên nhảy múa quanh vòng nấm, hoặc đó chính là cánh cổng để qua lại giữa thế giới thần tiên và thế giới của người trần.
Cũng có ý kiến cho rằng những vòng tròn này là sản phẩm của phù thủy, hoặc do sao băng và sét đánh tạo ra.
Tại Đức và Pháp chúng được gọi là "vòng tròn phù thủy". Tại Anh, bán đảo Scandinavi và Celtic, người ta tin rằng chúng được tạo ra do thần tiên hay quỷ lùn nhảy múa vào những đêm sáng trăng, và sự xuất hiện đột ngột của chúng vào buổi sáng là bằng chứng của một đêm "vũ hội" trước đó.
Người Scotland cho rằng các vị tiên sẽ ngồi trên mũ nấm và dùng nó làm bàn tiệc của mình, trong khi chuyện dân gian xứ Wales kể rằng vòng tròn nấm là dấu hiệu chỉ điểm của một ngôi làng tiên dưới lòng đất, và đất ở đó rất màu mỡ cho cây trồng cũng như vật nuôi.
Trái lại, người Hà Lan cho rằng đất ở bên trong vòng tròn vô cùng cằn cỗi bởi đó là nơi lũ quỷ đặt thùng đựng sữa của mình. Một truyền thuyết khác của người Áo nói về những con rồng bay đã tiêu diệt hết cây cỏ tại đó và chỉ để cho nấm độc mọc được mà thôi.
Một vòng tròn tuyệt đẹp của loài nấm Clitocybe nebularis
Hình ảnh các thần tiên nhảy múa theo vòng tròn thường được gán cho vòng nấm
Từ những câu chuyện hoang đường nhằm giải thích nguồn gốc của các vòng tròn nấm, người ta tin rằng không ai được phép bước chân vào bên trong vòng, bởi việc đó sẽ đem lại bất hạnh và xui rủi khủng khiếp.
Bạn sẽ bị mắc kẹt bên trong vòng tròn, bị đưa đến thế giới của thần tiên ma quỷ, hoặc thậm chí là mất một bên mắt, bị buộc phải nhảy múa quanh vòng đến khi phát điên hoặc kiệt sức, và thảm khốc nhất là chết sớm.
Tranh minh họa một người đàn ông đang kéo bạn mình ra khỏi vòng tròn nấm đầy tai hại
Các giai thoại thậm chí còn bày ra cách thức để "giải đen" khi gặp vòng tròn nấm. Chẳng hạn như bạn có thể chạy quanh vòng chín lần hoặc đội nón ngược để đánh lừa thần tiên ma quỷ.
Và đây là lời giải thích khoa học
Ngày nay khoa học đã hiểu rõ về cơ chế gây nên hiện tượng này. Tất cả bắt đầu khi các bào tử nấm phát triển trong môi trường đất màu mỡ và ẩm ướt để hình thành nên các cây nấm cùng với hệ sợi nấm (mycelium).
Các cây nấm mọc tỏa ra xung quanh thành vòng tròn dễ thấy, trong khi hệ sợi nấm lan tràn bên dưới lớp cỏ.
Khi chết đi, hệ sợi nấm này tạo thành một tấm thảm dày không thấm nước khiến cho rễ cỏ bên dưới không thể nhận được nước và dưỡng chất.
Kết quả là cỏ bên trong vòng cũng chết theo, trong khi cỏ ngoài rìa vẫn xanh tốt nhờ hấp thụ những dưỡng chất mà hệ sợi nấm đã phân hủy trong quá trình sống của mình.
Chu trình này có thể tiếp diễn và lặp lại qua hàng thế kỉ, tạo nên hiện tượng các vòng tròn nấm "nở ra-co lại" và di chuyển từ nơi này sang nơi khác.
Tuy vậy có một biến thể khác của "vòng tròn thần tiên" tại châu Phi vẫn khiến giới khoa học phải đau đầu. Tại những đồng cỏ của Namibia ở phía Nam châu Phi có những khoảng trống hình tròn cũng tồn tại và biến mất sau hàng chục năm mà không rõ lí do.
Mặc dù hiện tượng này khá giống với "nấm tiên" tại châu Âu, nhưng chúng lại xảy ra ở vùng đất khô cằn và mãi đến năm 2017 các nhà khoa học mới bước đầu hiểu được cơ chế đứng đằng sau chúng.
Nguyên nhân của các vòng tròn tại châu Phi là sự kết hợp hai quá trình sinh thái: sự cạnh tranh của các quần thể mối cát ăn rễ cây sống bên dưới lòng đất nhằm giành lấy nguồn sống, và sự cạnh tranh của thực vật mọc bên trên mặt đất nhằm giành lấy nguồn nước.
Nhà nghiên cứu Corina Tarnita thuộc Đại học Princeton cùng với các cộng sự đã dùng hai nhân tố này để tạo ra một bản mô phỏng trên máy tính. Mô hình này đã tái tạo lại được một vài vòng tròn quan sát thấy tại Namibia, mặc dù các nhà nghiên cứu không cho rằng nó có thể giải thích được tất cả.
Những vòng tròn bí ẩn tại châu Phi có thể đạt đường kính từ 2m đến 12m
Như vậy vấn đề đã được sáng tỏ về mặt khoa học, còn đối với những người làm vườn muốn có một thảm cỏ "đẹp không tì vết" thì việc tiêu diệt loại nấm này lại không hề dễ dàng.
Để ngăn chặn sự lan tràn của hệ sợi nấm gây chết cỏ, người ta phải nhổ bỏ các cây nấm ngay khi chúng vừa xuất hiện. Sau đó họ phải tưới đẫm nước cho khu vườn, và đào thật sâu bên dưới những chỗ có nấm trắng để lấy hết đất đã bị nhiễm nấm đi, thay bằng đất sạch và trồng cỏ lại từ đầu.