Rạng sáng 6/8, từ vùng biên giới Sumy, quân đội Ukraine bất ngờ phát động cuộc tấn công xuyên biên giới lớn nhất từ trước đến nay sang vùng Kursk của Nga. Sau hơn 20 ngày, lực lượng Kiev tuyên bố kiểm soát hơn 1.200km2 lãnh thổ Nga và 93 khu định cư.
Đây là lần đầu tiên kể từ sau Thế chiến thứ 2, lãnh thổ Nga bị lực lượng quân sự nước ngoài chiếm đóng. Phản ứng của Moskva thay vì gấp rút đẩy lùi đối phương sang bên kia biên giới lại lựa chọn xây dựng các phòng tuyến xa hơn về phía thành phố Kursk và chỉ bảo vệ các vị trí đặc biệt quan trọng.
Cuộc tấn công Kursk của Ukraine cũng diễn ra trong bối cảnh phòng tuyến của Kiev ở Donetsk đang dần sụp đổ khi lực lượng Nga tiến nhanh về hướng Pokrovsk. Điều này cũng đặt ra câu hỏi tại sao Ukraine quyết dồn nguồn lực cuối cùng vào Kursk thay vì bảo vệ Donetsk?
Bản đồ chiến sự vùng Kursk tính đến hết ngày 21/8. Các hướng tấn công chính của Ukraine gần như dừng lại sau khi Nga tái bổ sung lực lượng dự bị đến khu vực. (Ảnh: New York Times)
Ukraine tiến vào Kursk quá dễ dàng
Các vùng Kursk, Bryansk và Belgorod của Nga có chung đường biên giới dài 1.160km với Ukraine, trong đó có một đoạn dài 245km ở Kursk. Cùng với chiến sự ở miền đông Ukraine, quân đội Nga không còn đủ nguồn lực để có thể bảo vệ hoặc xây dựng phòng tuyến dọc theo biên giới Ukraine kể từ sau tháng 2/2022.
Thay vào đó lực lượng biên phòng của Cơ quan an ninh liên bang Nga (FSB) chịu trách nhiệm về biên giới, trong khi Vệ binh quốc gia Nga (Rosgvardia) giám sát phòng thủ nội địa. Đây là lực lượng ít được huấn luyện quân sự, các đơn vị bộ binh cũng chỉ được vũ trang nhẹ. Hơn nữa, họ là những cơ quan riêng biệt và không chịu trách nhiệm trước Bộ Quốc phòng Nga.
Về quân sự, Kursk nằm trong khu vực được Quân khu Moskva do Đại tướng Sergey Kuzovlev chỉ huy. Tuy nhiên, hầu hết binh sĩ chính quy của lực lượng này đang tham gia chiến dịch quân sự tại Ukraine.
Hơn nữa, quân khu này mới chỉ thành lập từ hồi đầu năm nay sau khi Tổng thống Nga Vladimir Putin tách đôi quân khu phía Tây cũ thành hai quân khu để đáp lại động thái mở rộng của NATO.
"Chiến dịch ở Kursk của Ukraine đã tận dụng thành công giới hạn trách nhiệm giữa FSB, Rosgvardia và Bộ Quốc phòng Nga" , chuyên gia Dara Massicot tại Viện nghiên cứu chính sách đối ngoại Carnegie có trụ sở tại Mỹ nhận định.
Các chuyên gia quân sự đều nhận định, lực lượng Nga ở Kursk đã bị bất ngờ, bị động khi hơn 2.000 quân Ukraine vượt sang biên giới dẫn đến lực lượng biên phòng tại chỗ không đủ sức chống trả.
Một trong những yếu tố giúp cuộc đột kích của Ukraine thành công là sự bảo mật. Rất ít chi tiết được tiết lộ về cách thức chiến dịch này diễn ra và các binh lính đã cẩn thận không tiết lộ thông tin nhạy cảm.
Theo tờ Telegraph của Anh, các tướng lĩnh chỉ huy Ukraine chỉ được thông báo và tìm hiểu về kế hoạch đột kích 3 ngày trước khi triển khai, trong khi binh sĩ cấp dưới biết về hoạt động đúng ngày 6/8.
Một yếu tố khác khiến Nga bị bất ngờ ở Kursk là việc Quân khu Moskva bãi nhiệm hội đồng an ninh liên ngành có chức năng giám sát an ninh tại khu vực Kursk và các vùng lân cận. Việc Nga thiếu một cơ quan chỉ huy chung để phản ứng ở Kursk dẫn tới việc các lực lượng của họ tại khu vực không tập trung được nguồn lực để đẩy lùi Ukraine.
Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky đăng ảnh cùng Tổng tư lệnh quân đội Ukraine, Đại tướng Oleksandr Syrskyi tại vùng Sumy giáp biên giới Nga ngày 22/8. (Ảnh: X/@ZELENSKYYUA)
Cùng với đà tiến quân của Kiev từ 10km ban đầu tăng dần lên hơn 30km, quy mô lực lượng Ukraine cũng được mở rộng lên tới hơn 10.000 quân, bao gồm lực lượng dự bị ở Sumy.
Dù vậy sự thay đổi chiến lược của Ukraine ở Kursk không phải diễn ra từ ngay ngày đầu tiên mà từng bước dựa trên các phản ứng từ phía Nga. Điều này có thể thấy qua việc Kiev chỉ sử dụng các mũi tấn công cơ giới nhỏ lẻ tiến sâu vào lãnh thổ Nga.
Ở chiều hướng ngược lại, phản ứng đầu tiên của Nga lại khiến nhiều chuyên gia bất ngờ khi Moskva lựa chọn sơ tán toàn bộ hơn 130.000 dân thường khỏi vùng chiến sự và thiết lập phòng tuyến xung quanh các mục tiêu quan trọng, như nhà máy điện hạt nhân Kursk.
Hành động trên cho thấy một phần nào đó sự bị động của Nga trước cuộc tấn công, lựa chọn sơ tán dân thường nhằm hạn chế thương vong ở Kursk là phương án tốt nhất. Đây cũng là lý do tại sao Nga không sử dụng vũ khí hạng nặng như máy bay ném bom và pháo binh ở Kursk ngay từ đầu.
Quân đội Nga không muốn bị lôi kéo vào một cuộc phản công tốn kém ở Kursk, có thể buộc nước này phải dùng chiến thuật dùng pháo binh, không quân tàn phá tất cả rồi mang bộ binh tiến vào thiết lập quyền kiểm soát như đã được làm ở các thị trấn Avdiivka và Bakhmut (Donetsk). Việc dùng chiến thuật tương tự ở Kursk, nơi vẫn còn hơn 20.000 dân thường ở lại, không phải là một cách hay để phòng thủ.
Ban đầu, bộ chỉ huy quân sự Nga dựa vào máy bay chiến đấu và trực thăng để cố gắng ngăn chặn cuộc tấn công của Ukraine. Cùng lúc đó, Moskva bắt đầu kéo quân tiếp viện. Điều này đã làm chậm bước tiến của Ukraine, nhưng không thể đẩy lùi hoàn toàn các mũi đột kích của Ukraine trên một chiến tuyến kéo dài đến hơn 240km.
Hơn 2 tuần sau cuộc tấn công bất ngờ của Ukraine vào khu vực Kursk của Nga, những thành quả đạt được có thể nói đã vượt xa tất cả những kỳ vọng của Kiev.
Tổng Tư lệnh Lực lượng Vũ trang Ukraine Oleksandr Syrskyi ngày 25/8 cho biết, Ukraine đã tiến sâu hơn 30km, kiểm soát 93 khu định cư, hơn 1.200 km2 lãnh thổ ở Kursk.
Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky cũng tuyên bố, Kiev hiện bắt giữ hơn 2.000 binh sĩ Nga, đồng nghĩa với "quỹ" trao đổi tù binh của Ukraine đang tăng lên. Ông nhấn mạnh, lực lượng Ukraine tiếp tục tiến sâu hơn vào vùng lãnh thổ Kursk và đã kiểm soát hoàn toàn thị trấn chiến lược Sudzha.
Cũng theo Tổng thống Zelensky, Ukraine sẽ thiết lập một vùng đệm an toàn ở Kursk như một giải pháp giúp bảo vệ vùng Sumy trước các cuộc tấn công từ Nga và buộc Moskva phải ngồi vào bàn đàm phán.
Còn quá sớm để dự đoán liệu Ukraine có thể giữ vững được thành quả của họ hay không. Quân đội Ukraine đang phải chịu cảnh thiếu hụt nhân lực và đã rút quân dự bị từ các tiền tuyến khác như ở Donetsk và Kharkov để đưa họ vào mặt trận mới. Trong những tuần tới, các lực lượng của Ukraine ở Kursk có thể bị kéo căng quá mức và buộc phải rút lui.
Để có lực lượng ở Kursk, Ukraine đã rút toàn bộ quân dự bị cho mặt trận Donetsk, kết quả phòng tuyến ở Pokrovsk bị đẩy vào tình trạng nguy cấp. (Ảnh: Financial Times)
Vì sao Nga không vội vàng giải phóng Kursk?
Một trong những vấn đề lớn nhất trên chiến trường của quân đội Ukraine hiện nay là nhân lực. Lực lượng Nga rõ ràng luôn chiếm ưu thế về quân số trước Kiev ở mọi mặt trận. Lợi thế về không quân và lực lượng đang giúp Moskva tiến gần hơn đến thị trấn chiến lược Pokrovsk ở miền đông Ukraine.
Theo nhà phân tích Mykhaylo Zhyrokhov, việc Kursk bị uy hiếp có thể buộc quân đội Nga tái bố trí lại lực lượng ở miền đông Ukraine. Điều này sẽ trực tiếp giảm sức ép lên phòng tuyến của Ukraine ở Donetsk.
Còn cây bút Julia Latynina viết trên tờ Echo, quân đội Nga cho đến nay vẫn chưa hành động mạnh tay hơn ở Kursk vì họ đang cân nhắc các bước đi phù hợp.
"Cuộc tiến công vào khu vực Kursk là một thành công chiến thuật của Ukraine. Họ đã đạt được nhiều mục tiêu của mình. Nhưng theo tôi, nói rằng đã hơn 2 tuần trôi qua và Nga vẫn chưa thể làm gì về điều đó là suy nghĩ sai lầm. Một con khủng long không thể quay đầu nhanh chóng, quân đội Nga làm mọi thứ theo cách khác" , bà Latynina phân tích.
Các nhà phân tích quân sự phương Tây cùng đồng tình với quan điểm của bà Latynina và cho rằng không nên quyết định dựa trên cảm xúc hay để thể hiện. Trong trường hợp này Kiev đã thực hiện một bước đi rất mạo hiểm và phản tác dụng.
"Không đời nào Nga dừng các hành động của mình ở những khu vực tiền tuyến khác mà họ thành công về mặt chiến thuật. Ở đó, họ sẽ tiến công và siết chặt cho tới binh lính cuối cùng bất kể thế nào đi nữa. Nhưng việc tiến vào Kursk có thể buộc Điện Kremlin phải rút quân dự bị từ những khu vực có tầm quan trọng thứ yếu trên tiền tuyến” , chuyên gia quân sự Konstantin Mashovets của Ukraine nhận định.
Mặc dù giao tranh tiếp diễn nhưng vùng Kursk nằm dưới sự kiểm soát của Ukraine hiện nay hầu như không có giá trị về mặt kinh tế hay chiến lược. Trong khi các căn cứ hậu cần lớn đều nằm xa khu vực giao tranh và các cuộc tiến công của Ukraine dự kiến sẽ chậm lại khi Nga điều động thêm lực lượng.
Chứng minh cho nhận định này là việc Nga vẫn tiếp tục đà tiến công ở vùng Donetsk khi ngày càng mở rộng vùng kiểm soát và tiến nhanh về thành phố chiến lược Pokrovsk. Như vậy một trong những mục tiêu của Ukraine trong chiến dịch Kursk nhiều khả năng sẽ không đạt được.
Phần lớn lực lượng Nga đều tập trung ở vùng Donetsk và Moskva sẽ không thay đổi mục tiêu ở khu vực này dù cho Kursk bị tấn công. (Ảnh: Sky News)
Trong khi đó, sau 20 ngày giao tranh nổ ra ở Kursk, các mũi tiến công của Ukraine gần như không thể phát triển được thêm và bị lực lượng Nga chặn đứng ở các hướng quan trọng. Việc phá các cây cầu qua sông Seym cũng không giúp Kiev có thể mở rộng hướng tấn công ở Kursk
Đây là tình thế tiến thoái lưỡng nan mà Tổng tư lệnh quân đội Ukraine, Đại tướng Oleksandr Syrskyi đang phải đối mặt. Ukraine đã dồn nhiều nguồn lực cho Kursk, với việc điều động quân nhân và vũ khí, trong đó có một số lữ đoàn tấn công tinh nhuệ và các xe chiến đấu do phương Tây cung cấp.
Chuyên gia Tatiana Stanovaya, thành viên cấp cao tại Carnegie Russia Eurasia cho rằng, Moskva không mấy hoảng loạn về tình hình ở Kursk. Theo bà Stanovaya, Moskva coi cuộc tấn công của Ukraine vào Kursk ít ảnh hưởng đến tính toán chiến lược của mình, vốn tập trung vào việc giành toàn bộ Donetsk và cuối cùng là tạo thuận lợi cho con đường đàm phán có lợi cho Nga.
Ngoài ra, về mặt quân sự, từ góc nhìn của Nga, việc Ukraine tấn công vùng Kursk càng khiến nước này dàn mỏng lực lượng vốn đã ít ỏi của mình, nhất là ở miền đông Ukraine, cũng như hạn chế cơ hội đảo ngược tình thế ở những mặt trận này. Giới chuyên gia quân sự Nga cho rằng điều này có thể biến chiến thắng chính trị ngắn hạn, mang tính biểu tượng của Ukraine thành một thất bại chiến lược.